| { | |
| 'question': 'تىل تاۋۇشلىرى دېگەن ئېمە؟', | |
| 'answer': 'تىلىدا مەنە ئىپادىلەش ياكى مەنە ئۆزگىرىش رولىغا ئىگە بولىغان ئەڭ كىچىك تاۋۇش بىرلىكى تىل . تاۋۇشى ياكى فونېما دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇيغۇر تىلىدا قانچە تاۋۇش بار؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': '32 تىل تاۋۇش، 32 ھــەرپ بار. ئۇلار تۆۋەنـدىكىلەردىن ئىبارەت، ئا، ئە، ب، پ، ت، ج. چ. خ. د. ر. ز، ژ، س، ش، غ، ف، ق، ڭ، گ، ك، ل، م، ن، ھ، ئو، ئۇ، ئۆ، ئۈ، ۋ، ئې، ئى، ي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلار نېمىگـە ئاساسەن سوزۇق ۋە ئۆزۈك تاۋۇش دەپ ئىكىكى تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلار ئۆپكىدىن چىقىقان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئورگانىلىرىنىڭ توسقۇنلۇقىغا ئۇچراش ياكى ئۇچرىسماسلىقىغىا ئاساسەن سوزۇق تاۋۇشلار ۋە ئۇزۇك تاۋۇشلار دېگەن ئىككى چوڭ تۇرگە يۆلۇنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوزۇق تاۋۇش دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدا قانچە سوزۇق تاۋۇش بار؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئۆپكىدىن چىقىقان ھاۋا ئېقىمى تاۋۇش چىقىرىش ئورگانلىرىنىڭ توسقۇنىلۇقىغا ئۇچرىماي، ئەركىن سوزۇلۇپ ئېيتىلىدىغان تاۋۇشلار ـــ سوزۇق تاۋۇشلار دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيــغۇر تىلــىدا ســەكــكىز سىوزۇق تــاۋۇش بــار. ئۇلار تۆۋەنىدىكىچە: ئا، ئە، ئى، ئى، ئو، ئۇ، ئۆ، ئۈ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۆزۈك تاۋۇش دېگەن ئېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدا قانچە ئۈزۈك تاۋۇش بار؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئۆپىكىدىن چىقىقان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئورگانلىرىنىڭ توسقۇنلىۇقىغا ئۇچرىشى بىلەن ئۈزۈلۈپ ئېيتىلىدىغان تاۋۇشلار ـــ ئۈزۈك تاۋۇشلار دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا 24 ئۈزۈك تاۋۇش بار. ئۆلار تۆۋەندىكىچە: ب، پ، ت، ج، چ، خ، د، ر، ز، ژ، س، ش، غ، ف، ق، ك، گ، ڭ، ل، م، ن، ھ، ۋ، ي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوزۇق تاۋۇشلار قايسى جەھەتلەردىن قانىداق تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'سوزۇق تاۋۇشلار تىل ئورنى ھەم لەۋ ھالىتى جەھەتىتىن ئىككى خىل تۇرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تىل ئورنى جەھەتتىن قانداق تۈرلەرگە بۆ لۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'سوزۇق تىاۋۇشلار تەلەپىپۇر قىلىنىغان چاغدا تىلىنىڭ ئېغىز بوشلۇقىدا ئالدىغا سوزۇلۇش ياكى ئارقىغا سوزۇلىشىغا قاراپ، تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار، تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشىلار، تىل ئارا سوزۇق تاۋۇشبلار دەپ ئۈچ تۇرگە بۆلۈنىدۇ. تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار: ئە، ئۆ، ئۇ. تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار: ئا، ئو، ئۇ. تىل ئارا سوزۇق تاۋۇشلار: ئې، ئى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوزۇق تاۋۇشلار لەۋ ھالىتىگە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'لەۋلەشىكەن سوزۇق تاۋۇشلار (ئو، ئۇ، ئۆ، ئۈ) ۋە لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇشلار (ئا، ئە، ئې، ئى) دېگەن ئىككى تۈرگە يۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇزۇك تاۋۇشلار تەلەپپۇز قىلىنغاندا، ئۆپىكىدىن چىقىقان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئورگانلىرىنىڭ توسقۇنلۇقىنى يېڭىشىكە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئۈزۈك تاۋۇشلار تەلەپپۇز قىلىنغاندا ئۇپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئورگانلىرىنىڭ توسقۇنلۇقىنى يېڭىشىكە قاراپ: 1) پارتىلىغۇچى تاۋۇشىلار (پ، د. گ، پ، ت، ق، ڭ)؛ 2) پارتىلغۇچى سىيرىلاڭغۇ تاۋۇشلار (ج. چ)؛ 3) سىيرىلاڭغۇ تاۋۇشىلار (ۋ. ز. ژ. ي. غ. س، ش، خ، ھ، ق)؛ 4) دىماغ تاۋۇشلار (م، ن، ڭ)؛ 5) يان تاۋۇش (ل)؛ 6) تىترىگۈچى تاۋۇش (ر) دىن ئېارەت ئالتە تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇزۇك تاۋۇشلار نېمىگە ئاساسەن جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش ۋە جاراڭسز ئۆزۈك تاۋۇش دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئۈزۈك تاۋۇشلارنى تەلـەپپۇز قىلغاندا تىاۋۇش پەردىسىنىڭ تىترەش ــ تىترىمەسلىكىگىـە ئاساسەن جاراڭــلىق ۋە جاراڭسىز ئۇزۇك تاۋۇش دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش دېگەن نېمە؟ قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'تاۋۇش پەردىسى تىترىگەن ھالدا ئېيتىلىدىغان ئۇزۇڭ تاۋۇشلار _ جاراڭلىق ئۇزۇك تاۋۇش دېيىلىدۇ. ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدىكى جاراڭلىق ئۇزۇك تاۋۇشلار 14 بولۇپ، ئۇلار: ب، ج، د، ر، ز، ژ، غ، گ، ڭ، ن، م، ل، ۋ، ي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش دېگەن نېمە؟ ئالار قايسى؟', | |
| 'answer': 'تاۋۇش يەردىسى تىترىمىگەن ھالدا ئېيتىلىدىغان تاۋۇشلار ـــ جاراڭسىز ئۈزۇڭ تــاۋۇشلار دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇلار، پ، ت، چ، خ، س، ش، ق، ف، ك، ھ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بوغۇم دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'سۆزلەر تەلەپپۇز قىلىنىغانىدا تەبئىي ھالدا ئۈزۈپ ــ ئۈزۈپ ئېيتىلىدىغان تاۋۇش توپى ياكى ئايرىم بىر تاۋۇش ــ بوغۇم دېيىلىدۇ. مەسىلەن، بــاغ، ئاش، مەك+تەپ، دەپ+تەر، ئە+دە+بى+يات.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تىلىمىزدىكى بوغۇملار قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'تىلىمىزدىكى بەزى بوغۇملارنىڭ ئاخىرى سوزۇق تاۋۇش بىلەن، بەزىلىرىنىڭ ئاخىرى ئۇزۇك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان بولىدۇ. شۇنىڭىغا ئاساسىەن بوغۇملارنىي ئوچۇق بوغۇم ۋە يېپىق بوغۇم دەپ ئىككىگە بۆلۈشكە بولىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئوچۇق بوغۇم دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان بوغۇم - ئوچۇق بوغۇم دېيىلىدۇ. مەسىلىەن، ئا+ئىلە، ئ+دا+رە، ئو+قۇ+غۇ+چى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'يېيىق بوغۇم دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان بوغۇم ــ يېپىق بوغۇم دېيىلىدۇ. مەسىلىەن، يول+داش، مەك+تەپ، كەت+ مەن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'لبكسكا دبگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى - لۇغەت تەركىبى ياكى لېكسىكا دەپ ئاتىلىدۇ. لۇغەن تەركىبى - بىر مىللىەتىنىڭ ئاساسىي تىل بايلىقى ھېسابلىنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'لۇغەت تەركىبى نەچچىگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'لۇغەن تەركىبى ئۆزىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن: ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ۋە ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دېىگەن ئىككى تۇرگە يۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئاساسىي لۇغەت تەركىبى دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ئالاھىدىلىككە ئىگە؟', | |
| 'answer': 'لۇغەن تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇراقىلىق، ئەڭ پۇختا ۋە يېڭى سۆزلەرنى ياساشتا ئاساس بولىدىغان سۆزلەرت ئاساسىي لۇغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇ ئۈچ تۈرلۈك ئالاھىدىلىككە ئىگە: 1) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلىدا سۆزلىشىدىلغان بارلىق كىشىلەر ئۈچۈن ئورتاق ھەم چۈشىنىشلىك سۆزلەردۇر. شۇڭا ئۇ ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىنىڭ يادروسى ھېسابلىنىدۇ. 2) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىىغان سۆزلەر شۇ تىلدا ئۇزاق تارىىختا، قــەدىــمكى زامانلاردىن بېرى ئۆزگەرمەي، كىشىلەرنىڭ تىل ئالاقىسىدە قولىلىنىپ كېلىۋاتىقان سۆزلەردىن ئىبىارەت. 3) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سىۆزلەر تىلىمىزدىىكى يېڭي سىۆزلەرنىڭ ياسىلىشىغا ئاساس بولىدۇ. تىلىمىزدىكى نۇرغۇن سۆزلەر ئاساسى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرگە قوشۇمىچىلارنى قوشۇش ياكى باشقا سۆزلەرنى قوشۇش ئارقىلىق ياسالغان.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تىلىمىزدىكى ئاساسىي لۇغەن تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ـــ ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە قانىداق سۆزلەر كىرىدۇ؟', | |
| 'answer': '1) بىر تىلدا سۆزلىشىدىغـان خـەلـق ئامىمىسى بىردەك چۇشىنىپ كېتىەلمەيدىغان، كۈنىدىلىك تۇرمۇشتىا ئاز قولىلىنىلىدىسغان سۆزلەر. پەلسەپە، ئىجتىمائى، تەلىمات، ئىدراك، ئۇلۇغىۋار… 2) ئىلىم ــ پــەن ئاتــالـغۇلىرى. مــاتېماتىكــا، فوسفور، تەڭلىمە... 3) يېڭىدىن پەيدا بولغان سۆزلەر: سۇنىئىي ھەمراً، زامانىۋىلاشتۇرۇش، زەربىدارلار... 4) باشقـا تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر. ئاخبارات، نامزات، تراكتور... 5) كەسپىي ھۇنەر ساھەسىدە مەخسۇس قوللىنىلىدىسغان سۆزلىەر: مۇكا، شانا، رەنىدە، ناچا، ئۈسكۈنە... 6) يەرلىك شېۋىلەر. ئايلا، چۈجەم، ھاللاڭ، ئەدەسسىز... 7) كونىراپ ئېھتىياجدىن قېپقالىغان سۆزلەر: باخشى، تالىپ، مەدرىس... قاتارلىق يەتتە خىل ساھەدىكى سۆزلەر كىرىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئوبيېكىتىپ شەيئىلىەر توغرىسىدىلىكىي ئۆقۇمنىڭ سۆزلەردە بىۋاسىتە ئىپادىلىنىشى - سۆزنىڭ ئەسىلىى مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئاۋۋالقى ئۇقۇمىنىڭ بىرەر ماھىيەتلىك خۇسۇسىيتىگە ئاساسەن سۆز مىەنىسىنىڭ كۆچۈشى نەتىجىسىدە يەيدا بولغان يېڭى مەنىسى سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، مېنىڭ ئانــام ئوقۇتقۇچى. ۋەتــەن بىزنىڭ ئانىمىز. يۇقىرىنقى ئىكىكى جۇمىلىدىكى «ئانا» دېگەن سۆز بىرىنچى جۇمىلىدە ئەسلى مەنىدە، ئىككىنچى جۇملىدە كۆچمە مەنىدە كەلگەن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بىر مەنىلىك سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئوبىكتىپ شەيئى، ھادىسە توغىرسىدا بىرلا ئۇقۇمىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر ــ بىر مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كۆپ مەنىلىك سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىر ئاساسىي مەنە ۋە ئۇنىڭىغا باغىلىنىشلىق بولغان بىرقانىچە مەنىلىەرنىي بىلدۇرىلىدىغان سۆزلەر - كۆپ مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، باش ۋەزىپە - مۇھىم، ئاساسىي ۋەزىپە. باش كۆتۈرۈش ـــ قەد كۆتۈرۈش، پەيدا بولۇش. باش بولۇش ــ باشلامچىلىق قىلىش. باش ئېگىش - بويسۇنۇش، يېڭىلىش. سۇنىڭ بېشى - سۇنىڭ باشلانغان ئورنى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'مەنىداش سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'شەكلى ھەر خىل، ئەمما مەنىلىرى ئوخشاش ياكى بىر ــ بىرىگە يېقىن سۆزلەر ـــ مــەنىداش سۆزلەر دېپ ئاتىسلىدۇ. مەسىلىەن، يەر، زېمىن، تۇپراق؛ كىشى، ئىنسان، ئادەم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'شەكىلداش سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئېيتىلىشى، يېزىلىشى ئوخشاش، ئەمما، مەنىلىرى ئوخشىمايدىغان سۆزلەر - شەكىلداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مىەسىلىەن، ئات (ئىسىم) ــ مىنىدىغان ئات. ئات (ئىسىم) ــ ئات قويماق. ئات (پېئىل) ـــ مىلىتىقنى ئات؛ ئوت (ئىسىم)ـــ ئوت ۔ چۆپ. ئوت (ئىسىم) ۔ ئوچاقتىكى ئوت.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قارىمۇقارشى مەنىلىك سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'مەنە جەھەتتىن بىر ــ بىرىگە قارىمۇقارشى سۇزلەر - قارىمۇقارشى مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسسلەن. ياخشى - يامان، چوڭ - كىچىك، ئىگىز-پەس.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۇراقلىق ئىبارىلەر دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئۇزاق ۋاقىتىتىن بېرى قوللىنىش جەريانىدا مەنــە ۋە تۈزۈلۈش جەھەتــتىن تۇراقلىشىپ، بىر پۈتۈنــلۈكنى تەشكىل قىلىدىغان سۆز بىرىكمىلىرى ۋە جۇمىلىلەر تۇراقىلىق ئىبارىلەر دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۇراقىلىق ئىبارىلەر نەچچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'تۇراقىلىق ئىبارىلەر تۈزۈلۈشى ۋە مىەنىسىگە قاراپ ئىدىئىيوم، ماقال ــ تەمسىل دېگەن ئۈچ تۇرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىدىئوم دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ مەنىلىرىدىن باشقا مەنىنى بىلدۈرىدىغان تۇراقلىق ئىبارىلەر - ئىدىئوم دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئاغزى قۇلىقىغا يەتمەك، دوپپىسىغا جىگىدە سالماق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ماقال - تەمسل دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تىلىمىزدىكى تۇزۇلۇشى قىسقا، ئىخچام، لېكىن چوڭقۇر مەنىلەرنى ئىپادىلەيدىغان ئەقىلىيە سۆزلەرنى ماقال-تەمىسىل دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۆيىدىكى ھېساپ تالاغا توغىرا كەلمەپتۇ. بىلىكى چوڭ بىرني يېڭەر، بىلىمى چوڭ مىڭنى يېڭەر.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ماقال بىلەن تەمسىلنىڭ قانداق ئوخشاشلىقى ۋە قانداق پەرقى بار؟', | |
| 'answer': 'ماقال ـ تەمسىل بىر ـ بىرىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. شۇڭا ئۇلار بىر ــ بىرىدىن ئاجرىــتىلمايــدۇ. بىرىنىڭ ئورنىدا يەنە بىرى قوللىنىلىدۇ. ئەمىما ئۇلارنىڭ پەرقىمۇ بار: ماقالدا خەلقىنىڭ تۇرمۇش تەجىربىلىرىدىن يەكۇنلەنگەن ئوي – پىكىرلىرى ئۇدۇل ئىپادىلىنىدۇ. شۇڭا ئۇنى ئوقۇش بىلەنلا ئۇنىڭدا ئىپادىلەنگەن چۈشەنىچىلەرنى بىۋاسىتە ھېس قىلىغىلىي بىولىدۇ. مەسىلىەن، سورا - سورا بىلىىم ئاپىتۇ، ئويلا ــ ئويلا كېيىن قاپتۇ. يىراقتىكى تۇغقاندىن ــ يېقىندىكى قوشنساڭ ياخشى. تــەمسىلــلىەردە بولسا بۇنىـداق ئوي ــ يىكىرلــەر ئۇدۇل ئەمەس، ھـايۋانـات ۋە نـەرسىلەرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى ۋاسىتـە قىلغان ھالدا ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن، يىراق بولسا كىشنىشەر، يېقىن بولسا چىشلىشەر. مۇشۇككە ئويۇن، چاشقانغا قىيىن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ماقال - تەمسىلنىڭ مەزمۇنى نېمە؟', | |
| 'answer': 'ماقال بىلەن تەمسىللەر تىل بايلىقىمىزنىڭ مۇھىم بىر تارمىقىدۇر. ئۇلاردا خەلقنىڭ دانا قاراشلىرى، ئىلغار پىكىرلىرى، چوڭـقۇر ھېس ــ تــۇيــغۇلىرى ئەكس ئېــتىدۇ. ئۇ كىشىلەرنى ساپ دىل، ئادىل، ئەخلاقلىق بولۇشىقا ئۇندەيدۇ. ھورۇنلۇق، ئالدامچىلىق، ئىكىكى يۈزلىمىچلىكىكىيە ئوخشاش يامان ئىلىلەتلىەرنى قامىچىلايدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ماقال_تەمسىللەرنىڭ رولى نېمە؟', | |
| 'answer': 'ماقال - تەمسىللەرنىڭ رولى ناھايىتى چوڭ. ئۇ ئېيتماقچى بولغان ئوي ــ پىكىرنى جانلىق، تــەسىرلىك، ئوبرازلىق ئىپادىلەپ بېرىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۆز تومۇرى دېگەن نبمە؟', | |
| 'answer': 'ئايرىم تۇرغانىدا مەنە ئاڭلىتىدىغان، مىەنىلىك بۆلەكلەرگە بۆلۈنمەيدىغان سۆزلەر ــ تۈپ سۆز ياكى سۆز تومۇرى دەپ ئاتىلىدۇ. مىەسىلەن، ئىش، باغ، بىل، ياز، باش، ئال. بۇغداي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قوشۇمچە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئايرىم تۇرغاندا مەنە ئاڭلاتمايدىغان ھەم تىلدا ئايرىم قوللىنىلمايدىغان، پەقەن سۆزلەرگە ئۇلىنىپ، قوشۇمىچە مەنە ئاڭلىتىدىغان بۆلەكىلەر — قوشۇمىچە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، «ئەمگەكچى، كۈرەشچان، يولداش، ئۆيۈم، يازما، بازاردىن، دېگەن سۆزلەردىكى چى، چان، داش، يۇم، ما، دىن، دېگەن بۆلەكلەر قوشۇمچە بولۇپ، ئۇلار ئۆز ئالدىغا مەنە ئاڭلاتمايدۇ ھەم تىلدا ئايرىم قوللىنىلمايدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۈپ سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىرلا تومۇردىن تۇزۈلگەن، مەنىلىك بۆلەكلەرگە بۆلۈنمەيىدىغان سۆزلەر تۈپ سۆز دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۈپ سۆز دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق يېزىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئىككى سۆزنىڭ مەلۇم تىەرتىپتە قاتارلىشىپ ئېيتىلىشىدىن تۈزۈلىگەن ھەم يېڭى، ھەم كەڭ مەنە ئىپادىلەيدىغان سۆز ـــ جۈپ سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. جۈپ سۆزلەر ئارىلىقىغا سىزىقچە (-) قويۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن، غەم - قايغۇ، ئاشچى - دېھقان. تىل - يېزىق، ئېگىز - پەس، غىل - پال، كەينى - كەينىدىن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بىرىككەن سۆز دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىىڭ زىچ بىرىكىــشـىدىــن تــۈزۈلۈپ، بىرلا شەيئى ياكى ئورنىنى بىلدۈرىدىغان سۆز ـــ بىرىككەن سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، تاشپاقا، ئاشقازان، بەلباغ، ئاقباش، ئوت قاتارلىقلار.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەر مەنىسگە ھەم تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكىگە قاراپ قانىداق تۈركۈملەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'تىلىمىزدىكى سۆزلەر ئالدى بىلىەن مۇستەقىل سۆزلەر ۋە ياردەمچى سۆزلەر دېگەن ئىككى چوڭ گۇرۇپپىغا بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'مۇستەقىل سۆزلەر دېگەن نېمىە؟ ئۇلار تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكى ۋە مەنىسىگە ئاساسەن يەنە قانداق تۈركۈملەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'لېكسىكىلىق مەنە ھەم گرامماتىكىلىىق مىەنىگە ئىگە بولغان، جۈملىنىڭ بىرەر بۆلكى بولۇپ كېلىدىغان سۇزلەر ـــ مۇستەقىل -سۆزلەر -دەپ ئاتلىدۇ. مۇستەقىل سۆزلەر يەنە ئۆزىنىڭ مەنىسى ۋە تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكىگـە ئاساسەن ئىسىم، سۇپەت، سان، مىقدار، ئالماش، پېئىل، رەۋىش، تەقلىد سۆزدىن ئىبارەت سەككىز تۇركۇمگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ياردەمچى، سۆزلەر دېگەن نېمە؟ قانچىگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئۆز ئالدىغا جۇملە بۆلىكى بولۇپ كېلەلمەيدىغان، پەقەت مۇستەقىل سۆزلەر ياكى جۇملىلەرگە قوشۇلۇپ قوشۇمچە مەنە بىلدۇرىدىغان، سۆز ۋە جۇملىلەرنى بىاغلاش رولىنى ئوينايدىغان سۆزلەر ــ ياردەمچى سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. ياردەمچى سۆزلەر تۆۋەندىكىدەك ئۈچ تۈرگە بۆلىۇنىسدۇ. بۇلار: ① تىركەلمىلەر، ② باغلىغۇچىلار، ③ يۈكلىمىلەردىن ئىبارەت.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇيغۇر تىلىدا كونكرېت قانىچـە سۆز تۈركۈمى بار؟', | |
| 'answer': 'يۇقىرىدا دېيىلگەن مۇستەقىل سۆزلەر ۋە ياردەمچى سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرىدىغان «ئىمىلىق سۆز» دېگەن سۆز تۈركۈمى بىلەن قوشقاندا، جەمئىي 12 سۆز تۈركۈمى بولۇپ، بۇلار: 1) ئىسىم، 2) سۈپەت، 3) سان، 4) مىقدار، 5) ئالماش، 6) پېئىل، 7) رەۋىش، 8) تەقلىد سۆز، 9) تىركەلمە، 10) باغلىغۇچى، 11) يۇكلىمە، 12) ئىملىق سۆز.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسىم دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ، ۋەقە ھەم ھادىسىلەرنىڭ ناملىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر ــ ئىسىم دەپ ئاتىلىدۇ. ئىسىمـلارغا كىم؟ كىملەر؟ نېمىلەر دېگەن سوئاللار بېرىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسىملار مەنە جەھەتتىكى ئىخچاملاش خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئىسىملارنى مەنە جەھەتتىكى ئىخچامىلاش خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن خاس ئىسىم ۋە ئومۇمىىي ئىسىم دېگەن ئىككى تۇرگە بۆلۈشكە بولىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'خاس ئىسىم دېگەن نىېمە؟ ئومۇمىي ئىسىم دېگەنچۇ؟', | |
| 'answer': 'بىر خىلدىكى شەيئىلەرنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۇچۈن ئايرىم شەيئىنىڭ ئۆزىگىىلا مىەخسۇس قويۇلغان ناملار ـــ خاس ئىسىم دەپ ئاتىىلىىدۇ. مەسىسلىەن، قادىر، ئايشەم، قەشقەر، تارىم، شىنجاڭ گېزىتى دېگەنلەردەك. بىر خىلدىكى شەيئىلەرنىڭ ئومۇمىي نامىنى بىلدۈرىدىغان ئىسىملار ـــ ئومۇمىي ئىسىم دەپ ئاتىلىىدۇ. مەسىلەن، ئادەم، دۆلەت، شەھەر، گېزىت، دەريا.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسملار ئۆزىنىڭ تۈزۈلۈش تەركىبىگە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئىسىملار ئۆزىنىڭ تۇزۇلۇشى ھىەم تەركىبىگە قاراپ، تۇپ ئىسىم ۋە ياسالما ئىسىم دەپ ئىككىگە بۆلۈنىىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۈپ ئىسىم دېگەن نېمە؟ ياسالما ئىسىم دبگەنچۇ ؟', | |
| 'answer': 'مەنىلىك بۆلەكلەرگە بۆلۈنمەيدىغان، سۆزنىىڭ ئاساسىي مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان ئىسىم ـــ تۈپ ئىسىم دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، كەپتەر، كىتاب، دەرس، خىزمەت. تۇپ سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ ئۇلىنىشى ھەم ئىككىدىن ئارتۇق ئىسىمنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق ياسالغان ئىسىملار ياسالما ئىسىم دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، كـەپـتەرۋاز، ئاشپەز، ئاشلىق، بەلباغ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسملارنىڭ شەخس قوشۇمچىلىرى دبگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ قايسى شەخسكە قاراشلىق دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'شەخس قوشۇمچىلىرى قانچە يۈرۈش بولىدۇ؟ ئۇلار قايسلار؟', | |
| 'answer': 'ئۇيغۇر تىلىدىكى ئىسىملارنىڭ شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇچ شەخىتە، بىرلىك شەخىستە ھەم كۆپلۈكتە كېلىدۇ. شەخس بىرلىك ئۈچۈن: م، - ىم، - ۇم، - ۈم، كۆپلۇك ئۇچۇن ــ مىز، ــ مىز. شەخسنىڭ بىرلىك ئاددىي تۈرى ئۈچۈن. ڭ، - ىڭ، ۇڭ، -ۈڭ. شەخسنىڭ بىرلىك ھۆرمەت تۈرى ئۈچۈن: ڭىز، ۔ ىگیز، ۔ لری. شەخسنىڭ كۆپلۇكى ئۈچۈن: ئىلار، – ىڭلار، – ۇڭلار، ۔ غڭلا.. شەخس بىرلىك ھەم كۆپلۈك ئۈچۈن ئوخشاشلا - ى، - سى قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كېلىش قوشۇمچىلىرى دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدا قانچە كېلىش بار؟ ئۇلار قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'ئىسىملارنى جۇملىدە باشقا سۆزلەر بىلەن باغلاش رولىنى ئوينايدىغان قوشۇمچىلار كېلىش قوشۇمچىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا ئالتە كېلىش بار. ئۇلار تۆۋەندىكىچە: 1) باش كېلىش (قوشۇمچىسى يوق). 2) ئىگىلىك كېلىش (-نىڭ). 3) چۈشۈم كېلىش (-نى). 4) بېرىش كېلىش (-گە، -كە، -غا، -قا). 5) چىقىش كېلىش (-دىن، -تىن). 6) ئورۇن-پەيت كېلىش (-دە، -تە، -دا، -تا).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسىملار جۇملىدە قانداق ۋەزىپىلەردە كېلىدۇ؟', | |
| 'answer': '1) باش كېلىشتە كەلگەن ئىسىملار جۇملىدە ئىگە بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، ئۈرۈمچى ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ مەركىزى. 2) باش كېلىشتە كەلگەن ئىسىملار جۇملىنىڭ ئاخىرىدا تولىماسلىق خەۋەر بولىدۇ. مەسىلەن، پايتەختىمىز بېيجىڭ، بۇ ئىشنى قىلغان ئەھمەت. 3) ئىگىلىك كېلىشتە كەلگەن ئىسىملار ئەگەر جۇملىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا كەلمەي خەۋەرنىڭ ئالدىدا كەلسە ئېنىقلىغۇچى، جۇملە ئاخىرىدا كەلسە خەۋەر بولىدۇ. مەسىلەن، كاشغىرى دۇنياغا داڭلىق. بۇ قەلەم ئەھمەتنىڭ. خوتەننىڭ (ئىگە). 4) چۈشۈم كېلىش، بېرىش كېلىش، چىقىش كېلىش ۋە ئورۇن-پەيت كېلىشلەردە كەلگەن ئىسىملار جۇملىدە تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، سۆزۈڭنى دۈشمەن ئوغرىلايدۇ، دوست خاشالىقىڭنى توپرىلايدۇ. گرامماتىكا كىتابتىن بىرنى ئالغاچ كېلىڭ. ئەھمەتكە مەندىن سالام ئېيتىپ قويۇڭ. 5) ۋاقىتنى بىلدۈرىدىغان ئىسىملار سۈپەت ۋە سانلار بىلەن بىللە كەلگەندە ھالەت بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، نۇرغۇن يىللار جاپالىق كۈرەش قىلدۇق. سىزنى ئىككى سائەت ساقلىدىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۈپەت دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ رەڭگىنى، تۈرىنى، تەبىئىتىنى، شەكلىنى، ھەجمىنى، خۇسۇسىيىتىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر - سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئاق، قىزىل، سىياق، قاتتىق، ئېگىز، گۈزەل، ياخشى...' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۈپەتلەر قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'سۈپەتلەر مەنا ۋە تۇزۇلۇش جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن تۈپ سۈپەت، قوشما سۈپەت ۋە ياسالما سۈپەت دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۈپ سۈپەت دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىر تۇمۇردىن تۈزۈلگەن سۈپەتلەر - تۈپ سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئاق، قارا، سېمىز، ئورۇق، چوڭ، ياخشى، ئىسسىق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قوشما سۈپەت دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىككى تۇمۇردىن تۇزۇلگەن سۈپەت - قوشما سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، چوڭ-كىچىك، ئال-يېشىل، ياش-قېرى، بادام-قاشاق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ياسالما سۈپەت دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باشقا سۆز تۈركۈملىرىگە سۈپەت ياساغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق ياسالغان سۈپەتلەر - ياسالما سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئىشچان، كۈچلۈك، ئەقىللىق، كۈچسىز، كۆڭۈلچەك.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۈپەت دەرىجىلىرى دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدا سۈپەتلەر نەچچە دەرىجىگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەردە بولىدىغان بىر خىل خاراكتېرلىك سۈپەتلەرنىڭ بىر-بىرىدىن ئارتۇق ياكى كەم بولۇش دەرىجىسى جەھەتتىن پەرقلىنىشى - سۈپەت دەرىجىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا سۈپەتلەرنىڭ دەرىجىلىرى بەشكە بۆلۈنىدۇ. 1) ئەسلى دەرىجە: قارا، ئېگىز، سېرىق، چوڭ. 2) سېلىشتۇرما دەرىجە: قارىراق، ئېگىزرەك، چوڭراق. 3) ئاشۇرما دەرىجە: قاپقارا، بەك ئېگىز، چوپچوڭ. 4) كېمەيتمە دەرىجە: قارامتۇل، ئاقۇچ، قىزغۇچ. 5) ئەركىلەتمە دەرىجە: قاراغسىنا، ئېگىزگىنە، سېرىققىنا.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئەسلى دەرىجە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'نەرسىلەرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى سېلىشتۇرماي، ئاشۇرماي، كېمەيتمەي، ئادەتتىكىچە ئىپادىلەيدىغان سۈپەت شەكلى - ئەسلى دەرىجە دەپ ئاتىلىدۇ. ئەسلى دەرىجىنىڭ قوشۇمچىسى يوق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سېلىشتۇرما دەرىجە دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'نەرسىلەرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى ئۆزئارا سېلىشتۇرۇپ، بىرنى ئىككىنچىسىدىن ئاشۇرۇپ ياكى كېمەيتىپ كۆرسىتىدىغان سۈپەت شەكلى - سېلىشتۇرما دەرىجە دەپ ئاتىلىدۇ. سېلىشتۇرما دەرىجە ئەسلى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ ئاخىرىغا «-راق، -رەك» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ياخشى-راق، كۆك-رەك.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئاشۇرما دەرىجە دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ئىپادىلىنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'نەرسىلەرنىڭ بەلگىسىنى، خۇسۇسىيىتىنى ئادەتتىكىدىن ئاشۇرۇپ كۆرسىتىدىغان سۈپەت شەكلى - ئاشۇرما دەرىجە دەپ ئاتىلىدۇ. ئاشۇرما دەرىجە تۆۋەندىكى ئۇسۇللار ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ: 1) رەڭ، تۇسنى بىلدۈرىدىغان تۈپ سۈپەت بىرىنچى بوغۇمىنى تەشكىل قىلغان سوزۇق تاۋۇشقا «پ» تاۋۇشىنى قوشۇپ، ئاندىن شۇ سۈپەتنى تولۇق ئېيتىشى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن، ئاق ـ ئاپئاق، قارا ــ قاپقارا، كۆك ــ كۆپكۆك. 2) ئەسلى دەرىجىدىكى تۈپ سۈپەتلەرنىڭ ئالدىغا «بەك، تېخىمۇ، ناھايىتى، غايەت، ئىنتايىن، خىلىمۇ، ئاجايىپ» قاتارلىق كۈچەيتىش رەۋىشلەرنى قوشۇش ئارقىلىق ئاشۇرما دەرىجە ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن، بەك چىرايلىق، بەكمۇ ياخشى، غايەت زور، خىلىمۇ ئوبدان.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كېمەيتمە دەرىجە دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'نەرسىلەرنىڭ رەڭگىنى ئادەتتىكىدىن كېمەيتىپ، ئاجىزلىتىپ كۆرسىتىدىغان سۈپەت شەكلى ــ كېمەيتمە دەرىجە دەپ ئاتىلىدۇ. سۈپەتنىڭ كېمەيتمە دەرىجىسى ئاز ساندىكى رەڭ تۇسىنى بىلدۈرىدىغان سۈپەتلەرگىلا خاس بولۇپ، ئەسلى دەرىجىنىڭ ئاخىرىغا «-ۇچ، -ۈچ، -غۇچ، -متۇل» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، كۆك - كۆكۈچ، ئاق - ئاقۇچ، قىزىل ــ قىزغۇچ، قارا - قارامتۇل.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئەركىلەتمە دەرىجە دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'سۈپەتلەرنىڭ ئەركىلەتمە دەرىجىسى ئەسلى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ ئاخىرىغا «-غىنا، -قىنا, -كىنە, -گىنە» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى ئارقىلىق ياسىلىدۇ. مەسىلەن، كىچىككىنە, يۇمۇلاققىنا, چىرايلىققىنا.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۈپەتلەر ئادەتتە ئىسىملارغا باغلىنىپ ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلەمدۇ؟', | |
| 'answer': '1) سۈپەتلەر ئادەتتە ئىسىملارغا باغلىنىپ ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، قىزىل ياغلىق، كۆك كىيىم. 2) سۈپەتلەر جۇملىدە خەۋەر بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، ئۈرۈمچىنىڭ مەنزىرىسى ناھايىتى گۈزەل، ئاتامنىڭ خەتى چىرايلىق. 3) سۈپەتلەر ئىسىم ئورنىدا كەلگەندە ئىسىم، ئىگە ھەم تولدۇرغۇچى بولىدۇ. ئىگە بولغاندا باش كېلىشتە، تولدۇرغۇچى بولغاندا چۈشۈم كېلىش، چىقىش كېلىش، بېرىش كېلىش، ئورۇن-پەيت كېلىشلەردە كېلىدۇ. مەسىلەن، ئىشچان تېرىپ يەيدۇ، ھۇرۇن يەتمەيدۇ (باش كېلىش، ئىگە). مەن گۈلنىڭ قىزىلىنى ياخشى كۆرىمەن (چۈشۈم كېلىش، تولدۇرغۇچى). ياغلىقنىڭ قىزىلىدىن بىرنى سېتىۋالدىم (چىقىش كېلىش، تولدۇرغۇچى). شەھەر قەھرىمانلارغا مەنسۇپ (بېرىش كېلىش، تولدۇرغۇچى). بۇ خىل روھ قەھرىمانلاردا بولىدۇ (ئورۇن ــ پەيت كېلىش، تولدۇرغۇچى).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سان دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ سانىنى، ھېسابىنى، سان جەھەتتىكى تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر ـ سان دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۈچ نەپەر ئادەم، بەش دانە دەپتەر، ئىككى تۇياق قوي، 1-يىللىق 1-سىنىپ، 1997-يىل.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سانلار بىلدۈرىدىغان مەنىلىرىگە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'سانلار ئۆزلىرىنىڭ بىلدۈرىدىغان مەنىلىرىگە قاراپ ساناق سان، دەرىجە سان، مۆلچەر سان، ئۆملۈك سان، كەسىر سان دېگەن بەش تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ساناق سان دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ ئېنىق سانىنى بىلدۈرىدىغان سانلار ساناق سان دەپ ئاتىلىدۇ. «نەچچە؟ قانچە؟» دېگەن سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'دەرىجە سان دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ سان جەھەتتىكى تەرتىپىنى، دەرىجىسىنى بىلدۈرىدىغان سانلار ـ دەرىجە سان دەپ ئاتىلىدۇ. دەرىجە سانلار ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-ىنچى، -ىنچى» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. جۇملىدە «قانچىنچى، نەچچىنچى» دېگەن سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، بىرىنچى مەسىلە، 14-قۇرۇلۇشى، 1997-يىل 2-ئاي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'مۆلچەر سان دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ سانىنى تەخمىنەن كۆرسىتىدىغان سانلار ـ مۆلچەر سان دەپ ئاتىلىدۇ. مۆلچەر سانلار تۆۋەندىكىدەك ياسىلىدۇ: 1) ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-چە» قوشۇمچىسىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، مىڭ + چە = مىڭچە، ئون + چە = ئونچە. 2) ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-لاپ، -لەپ، -لاڭ, -لەڭ» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ئون + لاپ = ئونلاپ، يۇز + لەپ = يۇزلەپ. 3) ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-لىغان، -لىگەن» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ئون + لىغان = ئونلىغان، يۇز + لىگەن = يۇزلىگەن. 4) ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-دەك, -تەك» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، يۇز + دەك = يۇزدەك، بەش + تەك = بەشتەك. 5) ئىككى ساناق ساننىڭ مەلۇم تەرتىپتە قاتارلىشىپ ئېيتىلىشىدىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن، بەش - ئالتە، ئوتتۇز - قىرىق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۆملۈك سان دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'مەلۇم بىر ئىشتا، ھەرىكەتتە بىرقانچە كىشىنىڭ توپلىشى، بىللە بولۇشنى بىلدۈرىدىغان سانلار ـ ئۆملۈك سان دەپ ئاتىلىدۇ. ئۆملۈك سانلار ساناق سانلارنىڭ ئاخىرىغا «-ەيلەن، -ەيلەن» قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، بەش + ەيلەن = بەشەيلەن، ئالتە + يلەن = ئالتەيلەن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كەسىر سان دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'پۈتۈن نەرسىنىڭ پارچىسىنى، بۆلەكلىرىنى ئىپادىلەيدىغان سان ـ كەسىر سان دەپ ئاتىلىدۇ. كەسىر سانلار مەخرەجنى ۋە سۈرەتنى ئىپادىلەيدىغان ئىككى ساندىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن، ئىككىدىن بىر (1/2)، تۆتتىن ئۈچ (3/4).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سانلار جۇملىدە قانداق ۋەزىپىلەردە كېلىدۇ؟', | |
| 'answer': '1) سانلار كۆپىنچە ئىسىملارغا باغلىنىپ كېلىپ ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، سىنىپىمىزدا 42 نەپەر ئوقۇغۇچى بار. 2) ئىسىملارنىڭ باش كېلىش شەكلىدە كېلىپ ئىگە بولىدۇ. مەسىلەن، ئوقۇغۇچىلارنىڭ بەشى تاپشۇرۇقنى ئىشلىمىدى. 3) سانلار جۇملىنىڭ ئاخىرىدا كەلسە خەۋەر بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، بۈگۈن ئىككىنچى ئايىغا بەش. 4) سانلار باش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەر بىلەن قۇرۇلۇپ تولدۇرغۇچى بولىدۇ. مەسىلەن، بەشكە سەككىزنى كۆپەيتسەك قىرىق بولىدۇ. 5) سانلار يەرلەرنى ئېنىقلاپ كەلسە ھالەت بولىدۇ. مەسىلەن، ئاكام سائەت بەشتە كەلدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئالماش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ئۆزىدىن باشقا سۆز تۈركۈملىرىنىڭ ئورنىغا ئالمىشىپ كېلىدىغان سۆز تۈركۈمى - ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، سىز قاچان تۇغۇلغان؟ ئۇنى تونۇمسىز؟ سىز كىمنىڭ بالىسى؟ ئۆيىڭىز قەيەردە؟' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئالماش قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلار قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'ئالماشلار جۇملىدىكى ۋەزىپىسى ۋە ئاڭلاتقان مەنىسىگە قاراپ تۆۋەندىكى سەككىز تۈرگە بۆلۈنىدۇ. 1) شەخسلىك ئالماش (مەن، سەن، بىز، سىلەر، ئۇلار). 2) كۆرسىتىش ئالماش (ئۇ، بۇ، ئاۋۇ، مۇشۇ). 3) سوئال ئالماش (كىم؟ نېمە؟ قانچىنچى؟ قايسى؟). 4) ئۆزلۈك ئالماش (ئۆز). 5) ئېنىقلاش ئالماش (ھەرقانچە، ھەرقانداق، ھەركىم). 6) ئۆملۈك ئالماش (ھەممە، جەمئى، بارلىق، بارچە). 7) بەلگىسىز ئالماش (ئاللاكىم، ئاللىنېمە). 8) بولۇشسىز ئالماش (ھېچكىم، ھېچنېمە، ھېچقايسى).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'شەخسلىك ئالماش دېگەن نېمە؟ شەخس ئالماشلىرى قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'شەخسلەرنىڭ ئىسىملىرى ئورنىغا ئالمىشىپ كېلىدىغان ئالماش - شەخسلىك ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. شەخس ئالماشلىرى مەنا جەھەتتە سۆزلىگۈچى (1 شەخس)، تىڭشىغۇچى (2 شەخس)، ئۈچىنچىدىن ئىبارەت ئۈچ شەخسنىڭ بىرلىك ھەم كۆپلۈكىدە كېلىدۇ. 1 شەخس بىرلىك ئۈچۈن: مەن، كۆپلۈك ئۈچۈن: بىز. 2 شەخس بىرلىك ئۈچۈن: سەن، كۆپلۈك ئۈچۈن: سىلەر. 3 شەخس بىرلىك ئۈچۈن: ئۇ، كۆپلۈك ئۈچۈن: ئۇلار.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كۆرسىتىش ئالماش دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدىكى كۆرسىتىش ئالماشلىرى قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنى، ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى، سان-مىقدارىنى كۆرسىتىپ كېلىدىغان ئالماشلار - كۆرسىتىش ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. كۆرسىتىش ئالماشلىرى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: ئۇ، بۇ، شۇ، مۇشۇ، مۇنۇ، ئاۋۇ، ئاشۇ، ئەنە، مانا، ئۇنداق، مۇنداق، شۇنداق، ئاشۇنداق، مۇشۇنداق، ئۇنچە، مۇنچە، شۇنچە، ئۇنچىلىك، مۇنچىلىك، شۇنچىلىك، مۇشۇنچىلىك.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوئال ئالماشلىرى دېگەن نېمە؟ تىلىمىزدىكى سوئال ئالماشلىرى قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەر ھەققىدە سوئالنى بىلدۈرىدىغان ئالماشلار - سوئال ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. تىلىمىزدا كىم؟ نېمە؟ قانداق؟ قايسى؟ قاچان؟ قانچە؟ نەچچە؟ قانچىلىك؟ قانچىنچى؟ قەيەردە؟ قاتارلىق سوئال ئالماشلىرى قوللىنىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئېنىقلاش ئالماش دېگەن نېمە؟ ئېنىقلاش ئالماش قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنى، ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەت، سان ھەم مىقدارىنى ئومۇملاشتۇرۇپ ئېنىقلاپ كۆرسىتىدىغان ئالماشلار - ئېنىقلاش ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. تىلىمىزدا «ھەرقانداق، ھەرقاچان، ھەركىم، ھەرنېمە، ھەربىر، ھەرقاچان، ھەرقايسى» دېگەن ئېنىقلاش ئالماشلىرى قوللىنىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۆزلۈك ئالماش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنى ئېنىق كۆرسىتىش، تەكىتلەش ئۈچۈن قوللىنىلىدىغان «ئۆز» سۆزى - ئۆزلۈك ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. ئۆزلۈك ئالماش دائىم شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغان ھالدا قوللىنىلىدۇ. مەسىلەن، ئۆزەم، ئۆزىمىز، ئۆزۈڭ، ئۆزىڭىز، ئۆزى، ئۆزلىرى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۆملۈك ئالماش دېگەن نېمە؟ تىلىمىزدىكى ئۆملۈك ئالماشلىرى قايسى؟', | |
| 'answer': 'مەلۇم ئىش-ھەرىكەتكە ئالاقىدار ئادەم ۋە نەرسىلەرنى جەمئىيلەپ كۆرسىتىدىغان ئالماشلار - ئۆملۈك ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. تىلىمىزدىكى «ھەممە، جەمئى، بارلىق، بارچە» دېگەن سۆزلەر ئۆملۈك ئالماشلىرى ھېسابلىنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بەلگىسىز ئالماش دېگەن نېمە؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ ياكى ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيىتى، سانىنىڭ ئېنىقسىز، نامەلۇم ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدىغان ئالماشلار - بەلگىسىز ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. تىلىمىزدىكى بەلگىسىز ئالماشلار: «ئاللاكىم، ئاللىنېمە، ئالىقاچان، ئاللىقانداق، ئاللىقانچە، قانداقتۇ، قاچاندۇ، قايسىبىر، بىرقانچە، بىرمۇنچە» قاتارلىقلاردىن ئىبارەت.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بولۇشسىز ئالماش دېگەن نېمە؟ تىلىمىزدىكى بولۇشسىز ئالماشلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ خۇسۇسىيىتى، سانى ھەققىدە يوقلۇق، ئىنكار مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان ئالماشلار - بولۇشسىز ئالماش دەپ ئاتىلىدۇ. تىلىمىزدىكى بولۇشسىز ئالماشلار: «ھېچكىم، ھېچنېمە، ھېچقايسى، ھېچقانداق، ھېچقاچان، ھېچقانچە، ھېچ نەرسە، ھېچبىر، ھېچ يەر».' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئالماشلار جۇملىدە قانداق ۋەزىپىلەردە كېلىدۇ؟', | |
| 'answer': '1) تولىماسلىق ئىسىملارنىڭ ئورنىغا ئالمىشىپ ئىگە بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، مەن ئەلا نەتىجە بىلەن سىنىپ كۆچۈشكە تىرىشىمەن. 2) ئالماشلار جۇملىدە خەۋەر بولىدۇ. مەسىلەن، بۇ كىتاب مېنىڭكى. گېزىتنى ئىشلىگەنلەر بىز. 3) ئالماشلار جۇملىدە تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، ئۇ مەندىن ئۆتۈپ كەتتى. سىزنى ئۇزاق ساقلىدىم. سىلەرگە دەيدىغان ئىككى ئېغىز سۆز بار. سىزدە گرامماتىكا ھاققىدا كىتابلار بارمۇ؟ 4) جۇملىدە ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، بىزنىڭ مەكتەپ ناھايىتى گۈزەل. مۇنۇ كىتابنى ئۇنىڭغا بېرىپ قويۇڭ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'پېئىل دېگەن نېمە؟ قانداق سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ ئىش-ھەرىكىتىنى ھەم ھالىتىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى - پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ. پېئىللار: «نېمە قىلدى؟ نېمە قىلىدۇ؟ نېمە قىلىۋاتىدۇ؟ نېمە قىلمىدى؟ نېمە قىلغان؟ نېمە قىلماقچى؟ نېمە بولماقچى؟» دېگەن سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'پېئىللار ئۆزىنىڭ تۇزۇلۇشىغا قاراپ قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'پېئىللار ئۆزىنىڭ تۇزۇلۇشىغا قاراپ تۈپ پېئىل ۋە ياسالما پېئىل دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تۈپ پېئىل دېگەن نېمە؟ ياسالما پېئىل دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'پېئىلنىڭ ئەسلى مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان، ھېچقانداق قوشۇمچە ئۇلانمىغان پېئىل تومۇرى - تۈپ پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، دې، كەت، كەل، ماڭ، تۇر، ئوقۇ، ياز. تۈپ پېئىلارغا ياكى باشقا سۆز تۈركۈملىرىگە پېئىل ياساغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ ئۇلىنىشى ئارقىلىق ياسالغان پېئىللار - ياسالما پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئىش + لە = ئىشلە، باش + لا = باشلا.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بولۇشلۇق پېئىل دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەت ياكى ھالەتنىڭ بولغانلىقىنى، بولۇۋاتقانلىقىنى، بولىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان پېئىل - بولۇشلۇق پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، يازدى، يېزىۋاتىدۇ، يازىدۇ، ئوقۇدى، ئوقۇۋاتىدۇ، ئوقۇيدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'پېئىل زامانلىرى دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللاردا نەچچە زامان بار؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'پېئىللارنىڭ ۋاقىتقا بولغان مۇناسىۋىتى - پېئىل زامانلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللاردا ئۈچ زامان بار. ئۇلار: 1) ھازىرقى زامان: يېزىۋاتىدۇ، ئوقۇۋاتىدۇ، كۈلىۋاتىدۇ. 2) كېلىدىغان زامان: يازىمەن، ئىشلەيمەن، ئوقۇيمەن، كېلىسەن. 3) ئۆتكەن زامان: يازدى، ئوقۇدى، ئىشلىدىم، كەلدىڭ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'پېئىللار نېمىگە ئاساسەن شەخسلىك پېئىل ۋە شەخسىز پېئىل دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'پېئىللار مەلۇم شەخسكە تەۋە ئىش-ھەرىكەتنى بىلدۈرۇش-بىلدۈرمەسلىك ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن شەخسلىك پېئىللار ۋە شەخسىز پېئىللار دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'شەخسلىك پېئىل دېگەن نېمە؟ پېئىللار قانچە شەخس بويىچە تۈرلىنىدۇ؟ مەسىلەن قانداق؟', | |
| 'answer': 'پېئىللارغا شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ، شۇ پېئىللاردا ئىپادىلەنگەن ئىش-ھەرىكەتنىڭ مەلۇم شەخس تەرىپىدىن ئورۇندالغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان پېئىللار - شەخسلىك پېئىللار دەپ ئاتىلىدۇ. شەخسلىك پېئىللار ئۈچ شەخس قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلىنىپ كېلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'شەخسىز پېئىل دېگەن نېمە؟ ئۇ قانچىگە بۆلۈنىدۇ؟ قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'مەلۇم شەخسكە تەۋە بولمىغان ئىش-ھەرىكەتنى بىلدۈرىدىغان پېئىللار - شەخسىز پېئىللار دەپ ئاتىلىدۇ. شەخسىز پېئىللار سۈپەتداش (سۈپەت پېئىل)، رەۋىشداش (ھال پېئىل)، ئىسىمداش (ھەرىكەت نامى)دىن ئىبارەت ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۈپەتداش دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ھەم پېئىللىق، ھەم سۈپەتلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان پېئىل تۇرى - سۈپەتداش دەپ ئاتىلىدۇ. سۈپەتداشلار تۆۋەندىكىدەك ياسىلىدۇ: 1) پېئىل يىلتىزىغا «-غان، -قان، -گەن، -كەن» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ئالغان، ياتقان، ئالدۇرغان، كەتكەن، ئالماغان. 2) پېئىل يىلتىزىغا «-ار، -ەر» ۋە بولۇشسىزغا «-ماس، -مەس» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، بارار جايىم، كۆرەر كۆزۈم، كېتەر كۈنۈم، تۇتماس قول، ئاقماس سۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'رەۋىشداش دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ھەم پېئىللىق، ھەم رەۋىشلىك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە بولغان پېئىل تۈرى - رەۋىشداش دەپ ئاتىلىدۇ. رەۋىشداشلار تۆۋەندىكىدەك بەش خىل ئۇسۇل بىلەن ياسىلىدۇ: 1) پېئىل يىلتىزىغا «-پ، -ىپ، -ۇپ، -ۈپ» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. بۇنداق رەۋىشداشلار ئىش-ھەرىكەتنىڭ ھالىتىنى بىلدۇرىدۇ. مەسىلەن، ئۇ ئولتۇرۇپ سۆزلىدى. ئۇ يۈگۈرۈپ كەلدى. 2) پېئىل يىلتىزىغا «-غىچە، -گىچە، -قىچە، -كىچە» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، سەن يېزىپ بولغۇچە مەن كېلىمەن. ئۇ كەلمىگىچە ئىشلەپ تۇرغىن. 3) پېئىل يىلتىزىغا «-غاچ، -گەچ، -قاچ، -كەچ» قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ياز-غاچ، كەل-گەچ، مان-غاچ، بار-غاچ. 4) پېئىل يىلتىزىغا «-غىلى، -گىلى، -قىلى، -كىلى» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ياز-غىلى، كەل-گىلى، كۆر-گىلى، يات-قىلى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'رەۋىشداشلار ياسىلىشىغا قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلار قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'رەۋىشداشلار ياسىلىشىغا قاراپ: 1) ھالەت رەۋىشداشلىرى: كۆرۈپ، يېزىپ، ئوقۇپ؛ 2) ۋاقىت رەۋىشداشلىرى: يازغىچە، كۆرگىچە، ئوقۇغۇچە؛ 3) چېتىلما رەۋىشداشلىرى: يازغاچ، كۆرگەچ، ئوقۇغاچ؛ 4) سەۋەب رەۋىشداشلىرى: يازغاچقا، كۆرگەچكە، ئوقۇغاچقا؛ 5) مەقسەت رەۋىشداشلىرى: يازغىلى، كۆرگىلى، ئوقۇغىلى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىسىمداش (ھەرىكەت نام) دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ياسىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'ھېچقانداق زامانغا تەۋە بولماي، ھەم پېئىللىق، ھەم ئىسىملىك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە بولغان پېئىل تۈرى ئىسىمداش دەپ ئاتىلىدۇ. ئىسىمداشلار تۆۋەندىكىدەك ئۇسۇللار بىلەن ياسىلىدۇ: 1) پېئىل يىلتىزىغا «-ىش، -ۇش، -ۈش» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ئوقۇ + ش، ياز + ىش، كۆر + ۈش، تۇت + ۇش. 2) پېئىل يىلتىزىغا «-ماق، -مەك» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ياز + ماق، ئوقۇ + ماق، كۆر + مەك. 3) پېئىل يىلتىزىغا «-غۇ، -گۈ، -قۇ، -كۈ» قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ ياسىلىدۇ. مەسىلەن، ياز + غۇ، يات + قۇ، سۈرۈك + گۈ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'رەۋىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'پېئىل ۋە سۈپەتنىڭ تۇرلۇك خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۇرىدىغان سۆز تۈركۈمى - رەۋىش دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'رەۋىشلەر تۈزۈلۈش جەھەتتىن قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'رەۋىشلەر تۈزۈلۈش جەھەتتىن ئاددىي رەۋىش، قوشما رەۋىش ۋە ياسالما رەۋىش دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئاددىي رەۋىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىرلا تومۇردىن تۈزۈلگەن رەۋىشلەر - ئاددىي رەۋىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، چاپسان، ئاستا، ھازىر، ھامان، كېيىن، دەرھال.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قوشما رەۋىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بەلگىلىك تەرتىپتە كەلگەن ئىككى سۆزدىن ياكى ئىككى سۆزنىڭ بەلگىلىك تەرتىپتە قاتارلىشىپ كېلىشىدىن تۈزۈلگەن رەۋىشلەر - قوشما رەۋىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئالدان-تالدان، ئوپۇل-توپۇل، سەل-پەل.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ياسالما رەۋىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تۈپ سۆزلەرگە تۇرلۇك سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسالغان رەۋىشلەر - ياسالما رەۋىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئاساس + ەن، چۈش + كىچە، كەچ + لەپ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'رەۋىشلەر مەنىسىگە ئاساسەن قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'رەۋىشلەر بىلدۈرىدىغان مەنىسى ۋە جۇملىدىكى ۋەزىپىسىگە ئاساسەن، ھالەت رەۋىشلىرى، ئورۇن رەۋىشلىرى، ۋاقىت رەۋىشلىرى، دەرىجە رەۋىشلىرى، مەقسەت رەۋىشلىرى دېگەن بەش تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ھالەت رەۋىشى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ تۇرلۇك ھالىتىنى بىلدۇرىدىغان رەۋىشلەر - ھالەت رەۋىشلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، چاپسان، ئاستا، ئاران، ھارام-ھالال.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئورۇن رەۋىشلىرى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ ئورنىنى ياكى يۆنىلىشىنى بىلدۇرىدىغان رەۋىشلەر - ئورۇن رەۋىشى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، نېرى، بېرى، ئالدى، كەينى، يۇقىرىدا، تۆۋەندە.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ۋاقىت رەۋىشلىرى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ ۋاقتىنى بىلدۇرۇپ كېلىدىغان رەۋىشلەر - ۋاقىت رەۋىشلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ھازىر، بۇرۇن، ھازىرغىچە، قىشقىچە.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'دەرىجە رەۋىشى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ دەرىجىسى، مىقدارىنى، ئۆلچىمىنى بىلدۇرىدىغان رەۋىشلەر - دەرىجە رەۋىشلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ناھايىتى، ئىنتايىن، خېلىمۇ، پۈتۈنلەي.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'مەقسەت رەۋىشى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ ئىشقا ئېشىشىدىكى مەقسىتىنى بىلدۇرىدىغان رەۋىشلەر - مەقسەت رەۋىشلىرى دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ياردەمچى سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ياردەمچى سۆزلەر قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'ئۆز ئالدىغا لېكسىكىلىق مەنە بىلدۈرمەيدىغان، سۆز ۋە جۇملىلەرنى ئۆزئارا باغلاش، ئۇلارنىڭ مەنىسىنى تولۇقلاش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان سۆزلەر - ياردەمچى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. ياردەمچى سۆزلەر تۆۋەندىكىدەك ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ: 1) تىركەلمىلەر: (بىلەن، ئۈچۈن، ئارقىلىق، توغرىسىدا، توغرۇلۇق قاتارلىقلار)؛ 2) باغلىغۇچىلار: (ۋە، ھەم، بىلەن، ھەمدە، يەنە، يا، ياكى، نە، ياكى، بەلكى، شۇڭلاشقا، شۇنىڭ ئۈچۈن، ئەمما، لېكىن، بىراق)؛ 3) يۈكلىمىلەر: (دۇ، يۇ، چۇ، مۇ، غۇ......).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تولۇق ئاياغلاشقان ئوي-پىكىرنى بىلدۈرگەن بىر سۆز ياكى بىرقانچە سۆزنىڭ ئۆزئارا بىرىكمىسى - جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملە يېزىلغاندا ئاخىرىغا قانداق تىنىش بەلگىلىرى قويۇلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىنى يازغاندا، ھەربىر جۇملە ئاخىرىغا مۇشۇ جۇملىنىڭ مەزمۇنىغا قاراپ، چېكىت (.)، پەش (!)، سوئال (؟)، ئۈندەش (!) بەلگىلىرى قويۇلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملە مەزمۇنىغا قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىلەر مەزمۇنى ۋە ئېيتىلىش ئاھىڭىغا قاراپ، ① خەۋەر جۇملە، ② سوئال جۇملە، ③ بۇيرۇق جۇملە، ④ ئۈندەش جۇملە دېگەن تۆت تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'خەۋەر جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بىرەر شىئى-ھادىسە، ئىش-ھەرىكەت ھەققىدىكى ئوي-پىكىرنى خەۋەر ياكى بايان تەرىقىسىدە ئىپادىلەپ بېرىدىغان جۇملىلەر - خەۋەر جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، تاڭ ئاتتى، ئوقۇغۇچىلار گىمناستىكا ئوينىماقتا.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'خەۋەر جۇملىلەر سۆزلىگەندە قانداق ئاھاڭ بىلەن ئېيتىلىدۇ؟ يېزىقتا قانداق تىنىش بەلگىسى قويۇلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'خەۋەر جۇملىلەر سۆزلىگەندە ئىنتوناتسىيە جەھەتتىن بىر خىل ئاھاڭدا ئېيتىلىپ كېلىپ، جۇملىنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە تاۋۇش پەسىيىپ چۈشىدۇ. سۆزلىگەندە بىر جۇملە بىلەن ئىككىنچى جۇملىنىڭ چېكى تىنىش (پائۇزا) ئارقىلىق ئايرىلسە، يېزىقتا چېكىت ياكى پەش ۋە ياكى چېكىتلىك پەش ئارقىلىق ئايرىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوئال جۇملە دېگەن نېمە؟ قانداق ئىنتوناتسىيە بىلەن ئېيتىلىدۇ؟ قانداق تىنىش بەلگىسى قويۇلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'مەلۇم ئەھۋال، ھادىسە ياكى ئىش-ھەرىكەت توغرىسىدا سوئال مەزمۇنىدا ئېيتىلىدىغان جۇملە - سوئال جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. سوئال جۇملىلەردىكى سوئال مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر، شۇ جۇملىدىكى ئادەتتىكى سۆزلەرگە قارىغاندا كۆتۈرۈلگەن ئىنتوناتسىيە بىلەن ئېيتىلىدۇ. سوئال جۇملىلەرنىڭ ئاخىرىغا يېزىقتا سوئال بەلگىسى (؟) قويۇلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سوئال جۇملىلەر قانداق تۈزۈلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'تۆۋەندىكىدەك ئۈچ خىل ئۇسۇل بىلەن تۈزۈلىدۇ: 1) سوئال ئالماشلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن، سىز كىم بولىسىز؟ سىز قەيەردە ئوقۇيسىز؟ 2) جۇملىدە خەۋەرنىڭ ئاخىرىغا «دۇ، مۇ، دا، دە» ئۇلانمىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن، بۇ كىتابنى سەن ئوقۇغانمۇ؟ سەن كەيسەن، ئايگۈلچۇ؟ 3) جۇملىدە سوئال ئالماشلىرى، سوئال ئۇلانمىلىرى قاتناشمىسىمۇ، جۇملە ئاخىرىدىكى سۆزنى سوئال ئاھىڭىدا ئېيتىلىشى بىلەن سوئال جۇملە تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن، شۇنداق قىلىپ ئالىي مەكتەپكە ئىمتىھان بەردىڭ دېگىن؟' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بۇيرۇق جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'سۆزلىگۈچىنىڭ بۇيرۇق، ئۆتۈنۈش، تەلىك، شوئار، چاقىرىق، ئۈمىد، ئارزۇ مەزمۇنىدىكى ئوي-پىكىرلىرىنى ئىپادىلەيدىغان جۇملىلەر ـــ بۇيرۇق جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، پاتەمنى چاقىرغىلى سىز بېرىڭ. ئۇلار دەرھال كەلسۇن.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بۇيرۇق جۇملىلەر قانداق ئىنتوناتسىيە بىلەن ئېيتىلىدۇ؟ يېزىققا قانداق تىنىش بەلگىسى قويۇلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'بۇيرۇق جۇملىلەرنىڭ بەزىلىرى ئېغىزدا كۈچلۈك ۋە كۆتۈرەڭگۈ ئاھاڭدا ئېيتىلسا، بەزىلىرى يۇمشاق ئاھاڭدا ئېيتىلىدۇ. يەنى بۇيرۇق، شوئار ۋە ئارزۇ، چاقىرىق مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۇملىلەر كۈچلۈك، كۆتۈرەڭگۈ ئاھاڭدا ئېيتىلىدۇ. يېزىقتا بولسا ئۈندەش (!) بەلگىسى قويۇلىدۇ. ئۆتۈنۈش، تەلىك، مەسلىھەت مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۇملىلەر يۇمشاق ئاھاڭدا ئېيتىلىدۇ. يېزىقتا نۇقتا (.) قويۇلىدۇ. مەسىلەن، يارىمۇ ئۇلۇغ وەتىنىمىز! (شوئار) رۇخسەت قىلىڭ، مەن باراي. (ئۆتۈنۈش)' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۈندەش جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك ھىس-ھاياجانلىرىنى (خۇرسەنلىك، خۇشاللىق، قانائەتلىنىش، غەزەپلىنىش، ھايران بولۇش، پۇشايمان قىلىش، ئەجەبلىنىش، زوقلىنىش قاتارلىقلار) ئىپادىلەيدىغان جۇملىلەر ـــ ئۈندەش جۇملە دېيىلىدۇ. ئۈندەش جۇملىلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى (!) قويۇلىدۇ. مەسىلەن، ئاھ، ئۇلۇغ وەتەن! سەن نېمىدېگەن گۈزەلسەن!' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملىدىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىش يوللىرى نەچچە خىل بولىدۇ؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'ئىككى خىل بولىدۇ. ① تەڭداش باغلىنىش. ② بېقىندى باغلىنىش.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تەڭداش باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ۋەزىپىسى ئوخشاش بولغان سۆزلەرنىڭ باغلىغۇچىلار ئارقىلىق (ۋاسىتىلىك) ياكى باغلىغۇچىلارسىز (ۋاسىتىسىز) ئۆزئارا باغلىنىپ كېلىشى تەڭداش باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، بۇ باغدا ئالما، ئۆرۈك قاتارلىق مېۋىلىك دەرەخلەر بار. باغدا ئالما ۋە نەشپۇتلەر پىشىپ كەتتى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندى باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملە تەركىبىدىكى بىر سۆزنىڭ ئىككىنچى بىر سۆزگە بېقىنىپ = ئەگىشىپ كېلىشى ـــ بېقىندى باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندى باغلىنىش نەچچە خىل بولىدۇ؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'تۆت خىل بولىدۇ. ئۇلار: ① كېلىشىش باغلىنىش، ② چىرمىشىش باغلىنىش، ③ باشقۇرۇش باغلىنىش، ④ يانداش باغلىنىش.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كېلىشىش باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بېقىندى سۆزنىڭ باش سۆزگە ئەگىشىپ، ئۇنىڭ بىلەن سان ۋە شەخس جەھەتتىن ئۆزئارا ماسلىشىپ كېلىشى ـــ كېلىشىش باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. كېلىشىش باغلىنىش ئاساسەن، ئىگە بىلەن خەۋەر ئوتتۇرىسىدا بولىدۇ. مەسىلەن، مەن تىرىشىپ ئوقۇۋاتىمەن. بۇ جۇملىدىكى «مەن» بىنتىنچى سۆز «ئوقۇۋاتىمەن» دېگەن سۆز بىلەن سان ۋە شەخس جەھەتتىن ئۆزئارا ماسلىشىپ، كېلىشىش يولى بىلەن باغلىنىپ كەلگەن، يەنى ھەر ئىككى سۆز I شەخستە بىرلىك.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'چىرمىشىش باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بېقىنغۇچى سۆزنىڭ ئىگىلىك كېلىشتە، بېقىندۇرغۇچى سۆزنىڭ ئىگىلىك (شەخس) قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلىنىپ، باغلىنىپ كېلىشى ـــ چىرمىشىش باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، مېنىڭ ئۆگىنىش ئىرادەم كۈچلۈك (مېنىڭ ئىرادەم). مەكتەپنىڭ دەرۋازىسى ناھايىتى چوڭ ئىكەن (مەكتەپنىڭ دەرۋازىسى).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'باشقۇرۇش باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بېقىنغۇچى سۆزنىڭ بېقىندۇرغۇچى سۆزنىڭ تەلىپى بويىچە باش كېلىش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەردە تۈرلىنىپ كېلىشى ـــ باشقۇرۇش باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، مەكتەپنى سۆيۈش، مەكتەپتە ئوقۇش، مەكتەپكە مېڭىش، مەكتەپتىن قايتىش.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'يانداش باغلىنىش دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بېقىنغۇچى سۆز بىلەن بېقىندۇرغۇچى سۆزنىڭ قوشۇمچىلار بىلەن ئەمەس، ئۆزلىرىنىڭ ئورۇن تەرتىپى ئارقىلىق باغلىنىپ كېلىشى ـــ يانداش باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، قىزىل قەغەز، چىرايلىق باغ، ئاق كۆڭۈللۈك ئادەم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملە بۆلەكلىرى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە مەلۇم گرامماتىكىلىق ۋەزىپە ئۆتەپ، بەلگىلىك سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدىغان سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى ـــ جۇملە بۆلەكى دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملە بۆلەكلىرى جۇملىدە ئۆتەيدىغان رولىغا قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'جۇملە بۆلەكلىرىنىڭ بەزىلىرى جۇملىدە يېتەكچى (باش) رول ئوينىسا، بەزىلىرى قوشۇمچە (ئەگەشمە) رول ئوينايدۇ. جۇملە بۆلەكلىرى جۇملىدە ئۆتەيدىغان رولىغا قاراپ، باش بۆلەك ۋە ئەگەشمە بۆلەك دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'باش بۆلەك دېگەن نېمە؟ ئۇ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىنىڭ تۈزۈلۈشىگە ئاساس بولىدىغان، جۇملىدە تولۇق ئاياغلاشقان ئوي-پىكىرلەرنى ئىپادىلەشتە ئاساسلىق رول ئوينايدىغان سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسى ـــ جۇملىنىڭ باش بۆلەكى دېيىلىدۇ. باش بۆلەك ئىگە ۋە خەۋەر دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئەگەشمە بۆلەك دېگەن نېمە؟ ئەگەشمە بۆلەك قانچىگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ئىگە بىلەن خەۋەرنى ياكى ئۆزئارا بىر-بىرىنى ئېنىقلاپ، تولدۇرۇپ كېلىدىغان بۆلەكلەر ـــ جۇملىنىڭ ئەگەشمە بۆلەكلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. ئەگەشمە بۆلەكلەر: ئېنىقلىغۇچى، تولدۇرغۇچى، ھالەت دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىگە دېگەن نېمە؟ ئىگىگە قانداق سوئاللار بېرىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىنىڭ كىم ياكى نېمە توغرىسىدا ئېيتىلغانلىقىنى بىلدۇرىدىغان باش بۆلەكى ئىگە دېيىلىدۇ. ئىگىگە: كىم؟ نېمە؟ كىمى؟ نېمىسى؟ كىملەر؟ نېمىلەر؟ قانچە؟ قايسى؟ دېگەنگە ئوخشاش سوئاللار بېرىلىدۇ. مەسىلەن، بۇلبۇل قىزغالداق ئىچىدە سايراۋاتىدۇ. مەن ـــ ئوقۇتقۇچى. بىزنىڭ مەكتىپىمىز مۇۋاپىق جايغا ئورۇنلاشقان.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'خەۋەر دېگەن نېمە؟ خەۋەرگە قانداق سوئال بېرىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ئىگىنىڭ ئىش-ھەرىكىتىنى، سۇپىتىنى، كىم، نېمە ئىكەنلىكىنى ۋە باشقا بەلگىلىرىنى بىلدۇرۇپ كېلىدىغان باش بۆلەك ـــ خەۋەر دەپ ئاتىلىدۇ. جۇملىنىڭ خەۋىرىگە، نېمە قىلدى؟ نېمە قىلىۋاتىدۇ؟ نېمە قىلىدۇ؟ نېمە قىلماقتا؟ نېمە بولدى؟ نېمە قىلىندى؟ دېگەنگە ئوخشاش سوئاللار بېرىلىدۇ. مەسىلەن، بالا كىتاپ ئوقۇۋاتىدۇ. ئۇ ئادىل بولۇپ كېلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۇيغۇر تىلىدا خەۋەرسىز جۇملە تۈزگىلى بولامدۇ؟', | |
| 'answer': 'ئۇيغۇر تىلىدا ئىگىسىز ياكى ئىگىسى يوشۇرۇن جۇملىلەرنى تۈزگىلى بولسىمۇ، ئەمما خەۋەرسىز جۇملىلەرنى تۈزگىلى بولمايدۇ. مەسىلەن، گۈللەر بورانغا ئېچىلدى. ئاۋدىن چىقىپ، ئۇدۇل مەكتەپكە باردىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قانداق سۆزلەر خەۋەر بولالايدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىنىڭ ئاخىرىدا كەلگەن مۇستەقىل سۆز تۈركۈملىرىنىڭ ھەممىسى خەۋەر بولالايدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تولدۇرغۇچى دېگەن نېمە؟ قانداق سۆزلەر تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلەلەيدۇ؟', | |
| 'answer': 'پېئاللىدىن تۈزۈلگەن، خەۋەر بىلەن باشقۇرۇش باغلىنىشتا كېلىپ، جۇملە مەزمۇنىنى تولدۇرۇپ، كېڭەيتىپ كېلىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ـــ تولدۇرغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ. مۇستەقىل سۆز تۈركۈملىرىنىڭ ھەممىسى تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلەلەيدۇ. مەسىلەن، تاپشۇرۇقنى ئىشلىدىڭمۇ؟ مەن بۇ خەۋەرنى رادىئودىن ئاڭلىدىم. ئۇلارنىڭ كەلگىنىنى ئەھمەتتىن ئاڭلىدىم. سەككىزنى ئۈچكە قوشساق ئون بىر بولىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تولدۇرغۇچى قانچىگە بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلار قايسى؟', | |
| 'answer': 'تولدۇرغۇچىلار ئۆتۈملۈك تولدۇرغۇچى ۋە ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. يۆنىلىش كېلىش، ئىگىلىك كېلىش، تۈشۈم كېلىش، يۇقلۇق كېلىش بىلەن كەلگەن تولدۇرغۇچىلار ـــ ئۆتۈملۈك تولدۇرغۇچى بولىدۇ. «بىلەن، ھەققىدە، توغرۇلۇق، ئۈچۈن» دېگەنگە ئوخشاش ياردەمچى سۆزلەر ۋە ئورۇن كېلىش، چىقىش كېلىش، يۆنىلىش كېلىش بىلەن كەلگەن سۆزلەر (ئورۇن ۋە ۋاقىتنى بىلدۈرىدىغانلىرىدىن باشقىسى) جۇملىدە ئۆتۈمسىز تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، مەن بۇ قەلەمنى پەرھاتتىن ئالدىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئېنىقلىغۇچى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ بەلگىسىنى (سۇپىتىنى، سانىنى، دەرىجىسىنى، ھەجمىنى، نېمىدىن ياسالغانلىقىنى)، كىمگە، نېمىگە قاراشلىق ئىكەنلىكىنى بىلدۇرىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ـــ ئېنىقلىغۇچى دەپ ئاتىلىدۇ. ئېنىقلىغۇچىلار قانداق؟ قايسى؟ كىمنىڭ؟ نېمىنىڭ؟ قانچە؟ نەچچىنچى؟ نېمىدىكى؟ قەيەرنىڭ؟ دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاپ بولۇپ كېلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'يىغىق ئاددىي جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش بۆلەكلەر (ئىگە بىلەن خەۋەر)دىنلا تۈزۈلگەن ئاددىي جۇملە ـــ يىغىق ئاددىي جۇملە دېيىلىدۇ. مەسىلەن، يامغۇر ياغدى، مۇسابىقە باشلاندى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'يېيىق ئاددىي جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش ھەم ئەگەشمە بۆلەكلەردىن تۈزۈلۈپ، بىرلا ئاياغلاشقان ئوي-پىكىرنى بىلدۇرگەن ئاددىي جۇملىلەر ـــ يېيىق ئاددىي جۇملە دېيىلىدۇ. مەسىلەن، تۈنۈگۈن قار كېچىچە ياغدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىگىلىك جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىگىسى بەزىدە ئېيتىلىپ، بەزىدە ئېيتىلمايدىغان، لېكىن ئېيتىلمىسىمۇ ئىگىسىنىڭ كىم ياكى نېمە ئىكەنلىكى خەۋەردىن ئېنىق بىلىنىپ تۇرىدىغان ئاددىي جۇملە ـــ ئىگىلىك جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، بىز بۇ يىل تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرىمىز. مەن تۈنۈگۈن كىتابخانىغا باردىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىگىسىز جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىگىسى يوق، خەۋىرى ھېچكىمگە باغلىق بولمىغان ئاددىي جۇملە ـــ ئىگىسىز ئاددىي جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، قىيىنچىلىق ئالدىدا تەۋرەنمەسلىك لازىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تولۇق ئاددىي جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرى تولۇق ئېيتىلغان ئاددىي جۇملىلەر ـــ تولۇق ئاددىي جۇملە دېيىلىدۇ. مەسىلەن، بىز توختىماي ئالغا ئىلگىرىلەۋاتىمىز.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تولۇقسىز جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرى تولۇق ئېيتىلمىغان ياكى مەلۇم بۆلەكلىرى چۈشۈپ قالغان ئاددىي جۇملىلەر ـــ تولۇقسىز ئاددىي جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، قايدىن كېلىۋاتىسەن؟ ـــ بازاردىن. قۇرباننى كۆردۈڭمۇ؟ ـــ كۆرمىدىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ھالەت دېگەن نېمە؟ ھالەتكە قانداق سوئاللار بېرىلىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە ئىش-ھەرىكەتنىڭ قانداق ھالدا، قانداق يولبىلەن، قاچان، قەيەردە ئورۇنداشقانلىقىنى ۋە باشقا بىلەن باغلىق بولغان ھالىتىنى، ئورنىنى، ۋاقتىنى بىلدۇرىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ـــ ھالەت دېيىلىدۇ. ھالەتكە قانداق؟ قانداق قىلىپ؟ قاچان؟ قەيەردە؟ نېمە ئۈچۈن؟ نېمە قىلغىلى؟ كىم ئۈچۈن؟ كىمنى دەپ؟ نېمە قىلماي؟ كىم ئارقىلىق؟ قايدىقتىن قاراپ؟ نېمە ئارقىلىق؟ قەيەردىن؟ قاچانغىچە؟ نەچچىگىچە؟ نەچچە قېتىم؟ دېگەن سوئاللار بېرىلىدۇ. مەسىلەن، بىز ئاستا ماڭدۇق. سىنىپ پاكىز تازىلاندى. مەن كىتاپ ئالغىلى باردىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ھالەتلەر مەزمۇنىغا قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟ قايسىلار؟', | |
| 'answer': 'سۇپەت-ھەرىكەت ھالىتى، ئورۇن ھالىتى، ۋاقىت ھالىتى، سەۋەب ھالىتى ۋە مەقسەت ھالىتى دەپ بەش خىلغا بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سۇپەت-ھەرىكەت ھالىتى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ قانداق ھالدا ئورۇندالغانلىقىنى، ئورۇندالىۋاتقانلىقىنى، ئورۇندىلىدىغانلىقىنى بىلدۇرىدىغان ھالەت ـــ سۇپەت-ھەرىكەت ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئەھمەت چاپسان يۈگۈردى. يامغۇر قاتتىق ياغماقچى بولدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئورۇن ھالىتى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ ئورنىنى بىلدۇرىدىغان ھالەت ـــ ئورۇن ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، مەن خوتەندە بىر يىل تۇردۇم. دادام زاۋۇتقا كەتتى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ۋاقىت ھالىتى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ ۋاقتىنى بىلدۇرىدىغان ھالەت ـــ ۋاقىت ھالىتى دېيىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇ ھازىر چىقىپ كەتتى. بۇ ئىشنى ئەتىگىچە ئىشلەپ تۈگەتتىم.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'سەۋەب ھالىتى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ سەۋەبىنى بىلدۇرىدىغان ھالەت ـــ سەۋەب ھالىتى دېيىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇ ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويغانلىقتىن، تېز ئالغا باستى. غۇنچەم ياخشى ئىشلىگەنلىكتىن، مۇكاپاتلاندى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'مەقسەت ھالىتى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئىش-ھەرىكەتنىڭ مەقسىتىنى بىلدۇرىدىغان ھالەت ـــ مەقسەت ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇ بىز بىلەن كۆرۈشۈش ئۈچۈن كەلدى. بىز كىنو كۆرگىلى باردۇق.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'جۇملىدە بىر-بىرىگە بېقىنمايدىغان، ئوخشاش سىنتاكسلىق تۈزۈلۈش ۋە ئوخشاش ۋەزىپىدە كەلگەن بۆلەكلەر ـــ جۇملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. جۇملىنىڭ بەش خىل بۆلىكىنىڭ ھەممىسى تەڭداش بۆلەك بولۇپ كېلىۋېرىدۇ. مەسىلەن، كوچىلار، ئېتىزلار، دالالار، تاغلار، باغلار ياپيېشىل باھار لىباسىنى كىيدى (تەڭداش ئىگە). ئۇ ئەقىللىق، كەمتەر، چېچەن، مۇلايىم كىشى ئىدى (تەڭداش ئېنىقلىغۇچى). ئادەم ھەر كۈنى مەلۇم مىقداردا سۇ، قان، كرامال، ئاقسىل، مايلارنى ئىستېمال قىلىدۇ (تەڭداش تولدۇرغۇچى). بىزنىڭ سىنىپىمىز يورۇق، پاكىز (تەڭداش خەۋەر). مەكتەپتە، كوچىدا، جامائەت سورۇنلىرىدا ئىنتىزامنى قاتتىق ساقلاش كېرەك (تەڭداش ھالەت).' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'جۇملىلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'جۇملىلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ ئاددىي جۇملە ۋە قوشما جۇملە دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟ ئۇ تۈزۈلۈشىگە قاراپ قانچە تۈرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'مەزمۇن جەھەتتىن بىر-بىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۇملىلەردىن تۈزۈلۈپ، مۇرەككەپ ئوي-پىكىرلەرنى ئىپادىلەيدىغان جۇملىلەر ـــ قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. قوشما جۇملە تەڭداش قوشما جۇملە، بېقىندىلىق قوشما جۇملە ۋە ئارىلاش قوشما جۇملە دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تەڭداش قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تەڭ ھوقۇقلۇق، مۇستەقىل، بىر-بىرىگە بېقىنمايدىغان ئاددىي جۇملىلەردىن تۈزۈلگەن قوشما جۇملە ـــ تەڭداش قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئادەم مەڭگۈ ياشىمايدۇ، ئۇنىڭ ياخشى نامى مەڭگۈ ساقلىنىپ قالىدۇ. ئۇ تېز ئوقۇيدۇ لېكىن تېز يازالمايدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تەڭداش قوشما جۇملە قانچىگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'تەڭداش قوشما جۇملىلەرنىڭ تەركىبىدىكى ئاددىي جۇملىلەر مەلۇم ئىنتوناتسىيە ياكى باغلىغۇچىلارنىڭ ياردىمى بىلەن ئۆزئارا باغلىنىپ كەلگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇلار: ① باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە، ② باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'مەلۇم باغلىغۇچىلار ئارقىلىق، ئۆزئارا تەڭ دەرىجىدە باغلىنىپ كەلگەن ئاددىي جۇملىلەردىن تۈزۈلگەن قوشما جۇملە ـــ باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، دۇنيادا مەڭگۈ ياشاش مۇمكىن ئەمەس، ئەمما ياخشى نام قالدۇرۇش ئۇلۇغ سائادەتتۇر. مۇئەللىم ئاۋۋال سۆزلىدى، ئاندىن كېيىن مەشىق قىلدۇردى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تەركىبىدىكى ئاددىي جۇملىلەر باغلىغۇچىلارنىڭ ياردىمىسىز باغلانغان قوشما جۇملىلەر ـــ باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان تەڭداش قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، مەن ماقالە يېزىۋاتىمەن، مۇنىرە رەسىم سىزىۋاتىدۇ. ئاسمان بۇلۇتقا قېيىلدى، يامغۇر ياغمىدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندىلىق قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئۆزئارا بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش يولى بىلەن باغلانغان بىرنەچچە ئاددىي جۇملىدىن تۈزۈلگەن، قوشما ئوي-پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان جۇملە ـــ بېقىندىلىق قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندىلىق قوشما جۇملە تەركىبىدە قانچە تەركىب بولىدۇ؟', | |
| 'answer': 'بېقىندىلىق قوشما جۇملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۇملىلەر بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش يولى بىلەن ئۆزئارا باغلىنىپ كەلگەنلىكتىن، ئۇلارنىڭ بىرى باش جۇملە، يەنە بىرى بېقىندى جۇملىدىن ئىبارەت ئىككى تەركىب بولىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'باش جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'بېقىندىلىق قوشما جۇملە تەركىبىدىكى ئىككىنچى بىر ئاددىي جۇملىنى ئۆزىگە بېقىندۇرۇپ كەلگەن جۇملە ـــ باش جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، بۈگۈن كۈن ئوچۇق بولغاچقا، بالىلار كۆڭۈللۈك ئوينىدى. ھەر بېقىندى جۇملە باش جۇملە: قىزىلگۈللەر ئېچىلغاندا، بىز سالەرنىڭ باغقا بارىمىز. ئەگەشمە جۇملە باش جۇملە' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىگە ئەگىشىپ، ئۇنىڭ بىرەر بۆلىكىنى ياكى پۈتۈن جۇملىنىڭ مەزمۇنىنى تولۇقلاپ، ئېنىقلاپ كەلگەن ئاددىي جۇملە ـــ بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئالدىنقى سوئالنىڭ جاۋابىدىكى «قىزىلگۈللەر ئېچىلغاندا»، «بۈگۈن كۈن ئوچۇق بولغاچقا» دېگەن جۇملىلەر بېقىندى جۇملىدۇر.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'بېقىندى جۇملە قانداق تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ؟', | |
| 'answer': 'بېقىندىلىق قوشما جۇملە تەركىبىدىكى بېقىندى جۇملىلەر ئاددىي جۇملىدىكى ئەگەشمە بۆلەكلەر سىماقلا جۇملىنىڭ مۇقىم بۆلەكلىرىگە يېقىنداش رول ئوينايدۇ ۋە شۇ ئەگەشمە بۆلەكلەرگە بېرىلىدىغان سوئاللارغا جاۋاپ بولۇپ كېلىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن، بېقىندىلىق قوشما جۇملە تەركىبىدىكى بېقىندى جۇملىلەر شۇ جۇملىدە ئۆتەيدىغان ۋەزىپىسى ۋە ئىپادىلەيدىغان مەزمۇنىغا قاراپ: ئىگە بېقىندى جۇملە، خەۋەر بېقىندى جۇملە، تولدۇرغۇچى بېقىندى جۇملە، ئېنىقلىغۇچى بېقىندى جۇملە، ھالەت بېقىندى جۇملىدىن ئىبارەت بەش تۈرگە بۆلۈنىدۇ.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئىگە بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىدىكى كۆرسىتىش ئالماشدىن كەلگەن ئىگىنى ئېنىقلاپ كېلىدىغان بېقىندى جۇملە ـــ ئىگە بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. ئىگە بېقىندى جۇملە كىم؟ نېمە؟ دېگەن سوئاللارغا جاۋاپ بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن، كىم كەمتەر بولسا، شۇ ئالغا باسىدۇ. ئىگە بېقىندى جۇملە' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'خەۋەر بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىدىكى كۆرسىتىش ئالماشنى ئېنىقلاپ كەلگەن خەۋەرنى ئېنىقلاپ كېلىدىغان بېقىندى جۇملە - خەۋەر بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، باغنىڭ چوڭلۇقى شۇنداقكى، بىرنەچچە سائەتتە ئاران ئايلىنىپ بولالايسەن. (خەۋەر بېقىندى جۇملە)' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تولدۇرغۇچى بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىدىكى كۆرسىتىش ئالماشنى كەلتۈرگەن تولدۇرغۇچىنى ئېنىقلاپ، روشەنلەشتۈرۈپ كېلىدىغان بېقىندى جۇملە - تولدۇرغۇچى بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇلار شۇنى بىلىدۇكى، كومىنداڭ ئەكسىرىيەتچىلىرىگە قارشى كۈرەش قىلغان.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئېنىقلىغۇچى بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىدىكى كۆرسىتىش ئالماشنى كەلتۈرگەن ئېنىقلىغۇچىنى ئېنىقلاپ كېلىدىغان بېقىندى جۇملە - ئېنىقلىغۇچى بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، بۇ گۈل شۇنداق چىرايلىقكى، قارىساڭ قارىغۇڭ كېلىدۇ. (ئېنىقلىغۇچى بېقىندى جۇملە)' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ھالەت بېقىندى جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'باش جۇملىنىڭ خەۋىرىدە ئىپادىلەنگەن ئىش-ھەرىكەتنىڭ تۇرلۇك خۇسۇسىيەتلىرىنى ئېنىقلاپ كېلىدىغان بېقىندى جۇملە - ھالەت بېقىندى جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇ شۇنداق خۇشال بولدىكى، نېمە قىلارىنى بىلمەي قالدى. (ھالەت بېقىندى جۇملە)' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كۆپ بېقىندىلىق قوشما جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'تەركىبىدە ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق بېقىندى جۇملىلىرى بولغان قوشما جۇملىلەر - كۆپ بېقىندىلىق قوشما جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئەتىياز كەلگەندە، بىزلەر دېڭىز ياغ سەيلىسىگە چىقىمىز، دېگەن باش جۇملىگە بىۋاسىتە ھالدا باغلانغان.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'كۆچۈرمە جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئاپتور باشقىلارنىڭ گەپ-سۆزىنى ھېچبىر ئۆزگەرتمەستىن، شۇ قېلىپتا ئۆز گېپى ئىچىگە كىرگۈزۈپ ئىشلەتكەن بولسا، بۇنداق جۇملە كۆچۈرمە جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. كۆچۈرمە جۇملە ئاپتور سۆزىنىڭ بېشىدا، ئوتتۇرىسىدا ۋە ئاخىرىدا كېلىدۇ. مەسىلەن، ئۇلۇغ شائىر نەۋائى: «ئىنساننىڭ مۇھىم پەزىلەتلىرىدىن بىرى - ئاتا-ئانىنى ھۆرمەت قىلىش»، دېگەنىدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'ئۆزلەشتۈرمە جۇملە دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئاپتورنىڭ باشقا كىشىلەرنىڭ گەپ-سۆزلىرىنىڭ مەزمۇنىنى ساقلاپ قېلىپ، شەكلىنى ئۆزگەرتىپ قوللىنىشى - ئۆزلەشتۈرمە جۇملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، ئۇلۇغ شائىر نەۋائى ئاپەت كۆرمەسلىك ئۈچۈن، ھەر ۋاقىت ھوشىيار بولۇش لازىملىقىنى ئېيتقانىدى.' | |
| }, | |
| { | |
| 'question': 'تىنىش بەلگىلىرى دېگەن نېمە؟', | |
| 'answer': 'ئوي-پىكىرنى، ئوي-پىكىرنىڭ قىسىم ۋە بۆلەكلەرگە ئايرىلىشىنى، ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى ھەر خىل مۇناسىۋەتلەرنى يېزىقتا توغرا كۆرسىتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان بەلگىلەر - تىنىش بەلگىلىرى دەيىلىدۇ.' | |
| } | |