instruction
stringclasses 5
values | grade
stringclasses 2
values | question
stringlengths 32
115
| answer
stringclasses 4
values | passage
stringclasses 10
values | A
stringlengths 3
459
| B
stringlengths 3
642
| C
stringlengths 3
560
| D
stringlengths 3
477
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
تۆۋەندە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى
|
D
|
«ئاتا - بوۋامدىن مىراس كونا كېسەلنىڭ دەردىدە، گاھ ئۆلۈپ، گاھ تىرىلىپ كۆپتىن بېرى ئاۋارىمەن» دېگەن كۇپلېتتىكى «كونا كېسەل» نادانلىق، قاششاقلىق، خۇراپاتلىق، ھۇرۇنلۇق، قۇلچىلىق، ئىتتىپاقسىزلىق، غايىسىزلىك قاتارلىق ئىجتىمائىي ئىللەتلەرنى كۆرسىتىدۇ، شېئىر ئارۇز ۋەزىننىڭ مەپائىلون ۋەزىنى، ھەرەج بەھرىدە يېزىلغان
|
شائىر ۋە ئەدەبىي تەرجىمان ئارسىلاننىڭ «يۇلتۇزلار يۇرتى»ناملىق داستانىدا قايناق ھېسسىيات بىلەن تىلغا ئېلىنىۋاتقان يۇلتۇزلار يۇرتى دېموكراتىك شائىر ئابىدۇخالىق ئۇيغۇر ياشىغان تۇرپاننى كۆرسىتىدۇ
|
«ئاتىلار سۆزى» دېگەن ماۋزۇ ئاستىدىكى بىر يۈرۈش شېئىرلاردا ئىنساندىكى بىر قاتار ئېسىل خىسلەتلەر مەدھىيەلىنىپ، ئىللەتلەر قامچىلىنىپ، كىشىلەرنى ياخشى ئەخلاق-يەزىلەتكە يار قىلىش، بولمىغۇر ئىللەتلەردىن ساقلىنىشقا دەۋەت قىلىنغان بولۇپ، بۇ شېئىر دەۋر جەھەتتىن قاراخانىيلار ئەدەبىياتىغا تەۋەدۇر
|
ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسلىق ۋەكىللىرىدىن ئابىدۇقادىر داموللا، قۇتلۇق شەۋقى، ئابدۇخالىق ئۇيغۇر قاتارلىقلار ئۆز شېئىرلىرىدا دېموكراتىيە، ئەركىنلىك، ھۆرلۈكنى تەشەببۇس قىلىش ۋە جاھالەتكە، نادانلىققا ئاكتىپ قارشىي تۇرۇش ئىدىيەسى بىلەن «دېموكراتىك شائىرلار» دەپ ئاتالدى
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
نەسرىي ئەسەرلەر ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى
|
B
|
«مەيىن شامال خۇددى يىراقتىكى ئېگىز بىنادىن بىردە جاراڭلىق، بىردە سۇس ئاڭلىنىپ تۇرغان ناخشىدەك، گۈپۈلدەپ تۇرغان خۇش پۇراقلارنى دىماققا ئۇرۇپ تۇراتتى» دېگەن يارچە جۇزىچىڭنىڭ «نېلۇپەر كۆلىنىڭ ئايدىڭىدىكى مەنزىرىسى» ناملىق لىرىك نەسرىدىن ئېلىنغان بولۇپ، پارچىدا ئاساسلىقى ئوخشىتىش قوللىنىلغان
|
ئابدۇشــۈكۈر مۇھەممەتئىمىننىــڭ ‹‹ئــات بىــلەن ئــات مىــنگەن كىشــى›› نــاملىق مۇھاكىمىلىك نەسرىدە ئىنساننىڭ تېنى، يەنى جىسمانىيىتى «ئات مىنگەن كىشى»گە، ئىنساننىڭ روھى، يەنى مەنىۋىيىتى «ئات»قا ئوخشىتىلىپ، «ئات مىنگەن كىشى ئاتنى ياخشى باشقۇرۇشى كېرەك بولغىنىغا ئوخشاش، ئىنساننىڭ روھىيىتى ئۇنىڭ جىسمانىي تەلىپىنى كونترول قىلغان ھالدىكى مۆكەممەللىككە ئىنتىلىشى كېرەك»دېگەن ئىدىيەنى ئالغا سۈ,گەن
|
«دولان يأشلىرى» ئاملىق ھېكايىدە ئاپتورنىڭ ۋەقەلىكنى ئىپادىلەش، پېرسوناژلارنىڭ خاراكتېر ئۆزگىرىش جەريانىنى بايان نۇقتىسى جەھەتـتىن «بىلەرمەنـلەرچە كۆرۈش بۇلۇڭى»دىن بايان قىلغان دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ
|
مەن ئۆزۈمنى ئۇلارغا شۇنداق تونۇتۇپ قويايكى، بۇنىڭدىن كېيىن بىزگە كىرپىڭ كۆتۈرۈپ قارىيالمايـدىغان بولسـۇن» . بـۇ پـارچە ئابـدۇرېھىم ئۆتكۈرنىـڭ «ئىـز» نـاملىق رومانىدىن ئېلىنغان بولۇپ، سۆزلەۋاتقان كىشى چىيەن دارىن، ئىپادىلەش ئۇسۇلىدىن تەسۋىر قوللىنىلغان
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
قوللىنىش خاراكتېرلىك ئەسەرلەر ھەققىدە ئېيتىلغانلىرىدىن توغرىلىرى تولۇق گۇرۇپپىلانغىنى
|
A
|
(1) «ئامېرىكا بۇ مۇقەددەس بۇرچقا ھۆرمەت قىلماقتا يوق، ئەكسىچە مەبلەغ يېتىشمەيدۇ دەپ تامغا بېسىلغان بىر دانە قۇپقۇرۇق چەكنى نېگىرلارغا تۇتقۇزۇپ قويىدى». بۇ پارچىدا تىلغا ئېلىنغان «قوپقۇرۇق چەك» بىر ئەپچىل ئوخشىتىش بولۇپ، ئاپتور بۇ ئارقىلىق ئامېرىكىدىكى قۇللىۇق تۈزۈمىنىڭ تېخى بىكار قىلىنمىغانلىقىنى ئوبرازلىق ئىپادىلىگەن؛ (2) «يېقىنقى زامان ئىلىم ـ پېنىنىڭ جۇڭگوغا كىرىشى ۋە كەلگۈسىگە نەزەر» ناملىق نۇتۇقتا ئاپتور ئىلىم - يەننىڭ جۇڭگودىكى تەرەققىياتىنى ۋاقىت تەرتىپى بويىچە بەش باسقۇچقا بۆلۈپ ئوتتۇرىغا قويغان؛ ③‹‹ئوتتۇرا ئەسىر ئۇسلۇبىدىكى قەشقەر›› شىۋېتسىيەلىك داڭلىق تۈركۈلۈگ گۈننار يارىڭنىڭ «قەشقەرگە قايتا سەپەر» ناملىق كىتابىدىن ئېلىنغان ساياھەت خاتىرىسى بولۇپ، بۇنىڭغا 1929~1930 ـ يىللاردا قەشقەرگە قىلغان تىۇنجى سەپىرىنىڭ خاتىرىسى ۋە 1978 - يىلىدىكى قەشىقەرگە قىلغان قايتا سەپىرىنىڭ خاتىرىسى كىرگۈزۈلگەن؛ ④«بىر فىزىكنىڭ تەربىيەلىنىش جەريانى» ناملىق ئەسەردە ئاپتور سازاڭ۔ بېلىق دۇنياسى تەسەۋۋۈرىدىن ئىنسانلارنىڭ كۆزىتىش بوشلۇقىدىكى چەكلىمىلىكنى تونـۇپ يەتكەن ھەمدە بۇ ئارقىلىق يۇقىرى ئۆلچەملىك بوشلۇق مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئىمكانىيىتىنى ھېس قىلغان، ئىنسانلارنىڭ دۇنيانى چۈشىنىشىدە تۇرغۇن چەكلىمىلىكىلەر ۋە ئىمكانىيەتلەرنىڭ بارلىقىدىن بېشارەت بەرگەن؛ ⑤ئەدەبىي تەرجىمىھال مەلۇم تارىخىي ۋە رېئال شەخسلەرنىڭ ھاياتىدىكى تىپىك ئىش_پائالىيەتلىرىنى پاكىت ئاساسىدا جانلىق، ئوبرازلىق ئىپادىلەپ بېرىدىغان، بەدىئىيلىك ئارقىلىق تەرجىمىھال گەۋدىلەندۈرىدىغان ئەسەر بولغاچقا، مەلۇم دەرىجىدە مۇبالىغە قىلىشقا ۋە توقۇلما قىلىشقا بولىـدۇ؛ ⑥«كىيىم ـ كـېچەك مىللەتنىـڭ سىمۋوللۇق بەلگىسى» ناملىق ماقالە مۇھاكىمە خاراكتېرلىك ماقالە بولۇپ، ئاپتور ئۇنىڭدا كىيىم - كېچەكنىڭ بىر مىللەتنى تاشىقى كۆرۈنۈش جەھەتىتىن باشىقا مىللەتلەردىن يەرقلەندۈرىدىغان مۇھىم سىمۋوللۇق بەلگە ئىكەنلىكى، شۇڭا ئۇنى ئەتىـۋارلاپ، قەدىـرلەپ كىيىشنى داۋاملاشتۇرۇش ھەمدە زامانغا لايىقلاشتۇرۇش مەسىلىسىنى مۇھاكىمە قىلغان؛ (7) «هەۋزىخان خاراكتېرى ــ ھەقىقىي رېئالىزملىق روھنىڭ مەھسۇلى» ناملىق ئوبرازدا ئاپتور خاراكتېر يارىتىشتا ‹‹ئىجابىي›› ، ‹‹سەلبىي››دىـن ئىبـارەت قېلىپنـى بـۇزۇپ تاشـلاپ، ئادەملەرنى مۇرەككەپ ھەم خاسلىققا ئىگە قىلىپ تەسۋىرلەشنى تەكىتلىگەن.
|
(4)(6)(7)
|
(2)(3)(7)
|
(1)(4)(6)
|
(2)(4)(5)
|
تۆۋەندە بېرىلگەن تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارنىڭ تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
3
|
تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسلانغاندا، تۆۋەندە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
C
|
يەر شارىنىڭ قېلىن يېپىنچىسى ئاتموسفېرا:
يەر شارىنىڭ ئەتراپىنى قېلىن بىر قەۋەت يېپىنچا ــ ئاتموسىقىرا ئوراپ تۇرىدۇ، ئىنسانلار ئەنە شۇ ئاتموسفېرا قاتلىمىنىڭ ئاستى قىسمىغا ئورۇنلاشقان. كۆرگىلى ۋە تـۇتقىلى بولمايىدىغان ئاتموسىقېرا قاتلىمىدا خىلمۇخىل قىزىقارلىق تەبىئىي ھادىسىلەر يۈز بېرىپ تۇرىلىدۇ، بلۇلار ئىنستانلارنىڭ مەۋجۇتللۇقىنى ئىشتەنچلىك كاپتالەتكە ئىلگە قىلىلدۇ. ئاتموسىغېرانىڭ تەركىبى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئوكسىگېن، ئازوتتىن باشىقا يەنە ھىدروگېن، كاربون(VI) ئوكسىد، گېلىي، نېئون، ئارگون، كىرىپتون، كىسېنون، ئوزۇن قاتارلىق گازلار بار. ئازوت بىلەن ئوكسىگېن ئايرىم ـ ئايرىم ھالدا ھاۋا ئومۇمىي ھەجمىنىڭ 78%ۋە %21 نى ئىگىلەيدۇ. باشقا گازلارنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسى ھاۋا ئومۇمىي ھەجىمىنىڭ 1% ىگىمۇ يەتمەيدۇ.
ئاتموسفېرا قاتلىمىدا يەنە مۇئەييەن مىقداردا سۇ ۋە ھەر خىل چاڭ - تـوزان ئـارىلاش ماددىلار بار، بۇلار بۇلۇت، يامغۇر، تۇمان، قارنى شەكىللەندۈرىدىغان مۇھىم ماددىلاردۇر.
ئاتموسفېرادىكى ھاۋانى گەرچە كۆرگىلى بولمىسىمۇ، بىراق ماسسىسىنىڭ چوڭلۇقىغا ئادەم ھەيران قالىيدۇ. ئالىملارنىڭ تەخمىنىنى ھېسابلىشىچە، يۈتكلۇل يەر شارىنىڭ ئەتراپىدىكى ھاۋانىڭ ئېغىرلىقى 500 مىليارد توننىدىن ئاشىدىكەن. ئەگەر ئادەم تېنىدە سىرتقا قارىتا بېسىم كۈچى بولمىغان بولسا، مىجىلىپ كەتىكەن بولاتتى. يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىنىڭ تەسىرىدە ئاتموسىفىرا ماسسىسىنىڭ 9/10 قىسىمى يەر يىۇزىگە يېقىن بولغان 16 كىلومېتىر دائىرىدىكى ئاتموسفېرا قاتلىمىغا مەركەزلەشكەن بولۇپ، يەر يۈزىىدىن قانچە ئېگىزلىگەنسېرى ھاۋا شۇنچە شالاڭلاپ بارىدۇ.
يەر شارى ئاتموسفېراسىنىڭ قېلىنلىقى تەخمىنەن 2~3 مىڭ كىلومېتىر كېلىدۇ. ئاتموسفېرانىڭ ئوخشاش بولمىغان ئېگىزلىكلەردىكى ئالاھىدىلىكى ئوخشاش بولمىغانلىقتىن، مېتېئورولىوگلار ئاتموسىفېرانى بىرقىانچە قەۋەتىكە ئايرىپ چىققان. يەر يۈزىگە ئەڭ يېقىن قەۋەت تىروپوسفىرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئوتتۇرىچە قېلىنلىقى ئوتتۇرا كەڭلىك رايونىدا 12~10 كىلومېتىر كېلىدۇ. ئېكۋاتور رايونىدا 16~18 كىلىومېتىر، ئىككى قۇتىۇپ رايونىدا ىلىومېتىر كېلىـدۇ. تىروپوسىفېرانىڭ ئاساسىلىق ئالاھىـدىلىكى شۇكى، تېمپېراتـۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەيدۇ. يەر يۈزىدىن قانچە يىراق بولسا، تېمپېراتىۇرا شۇنچە تۆۋەنلەيـدۇ. تىروپوسىفېرادىكى ھـاۋادا كۈچلـۈك بولغـان ۋېرتىكـال ۋە گورىزونتـال كونۋېكسىيە ھەرىكىتى بولغانلىقتىن، سۇنىڭ ئۈچ خىل ھالەت ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بىر قاتار فىزىكىلىق ئۆزگىرىش جەريانىنى ھاسىل قىلىدۇ. شامال، قىروۋ، يامغۇر، قار، بۇلۇت، تۇمان، مۆلدۈر قاتارلىق ھەر خىل ئۆزگىرىشچان ھاۋارايى ھادىسىلىرى بۇ قەۋەتتە يۈز بېرىدۇ.
تىروپوسىفېرادىن يۇقىرىغا قاراپ 50 كىلـومېتىرغىچە بولغـان بوشـلۇق سىتراتوسىفېرا بولۇپ، بۇ جايدا ھاۋا شالاڭ، سۇ پارى ۋە چاڭ - توزان ئىنتايىن ئاز، ھاۋا ئېقىمى گورىزونتال ھەرىكەتنى ئاساس قىلىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ناھايىتى مۇقىم بولغانلىقى ئۈچۈن، ئايروپىلاننىڭ ئۇچۇشىغا ئىنتايىن مۇۋاپىق كېلىدۇ.
سىتراتوسقىرادىن يۇقىرىغا قاراپ 85 كىلومېتىرغىچە بولغان بوشلۇق مېزوسقىرا بولۇپ، بۇ قەۋەتتىكى تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەپدۇ. ئەڭ ئېگىز ئورۇنىدىكى تېمپېراتلۇرا تەخمىلەن نۆلىدىن تىۋۋەن 90 سېلسىيە گىرادۇسىغا يېتىلدۇ. مېزوسفېرانىڭ يۇقىرى قىسمىدا ئاز مىقداردا سۇ تەركىبى بار، بەزىدە كۈمۈش رەڭ يارقىراق بۇلۇتنى كۆرگىلى بولىدۇ. 85 كىلومېتىردىن 500 كىلومېتىرغىچە بولغان قەۋەت تېرموسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ يۇقىرىلاپ بارىدۇ. يەر يۈزى بىلەن بولغان ئارىلىقى 400 كىلومېتىر بولغان يۇقىرى بوشلۇقتا تېمپېراتۇرا 3000~4000 سېلسىيە ئەتراپىدا، بۇ قەۋەتتىكى ئوكسىگېن ئاتومى بىلەن ئازوت ئاتومى ئىيون ھالىتىدە بولغانلىقتىن، ئىيونوسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. يەر يۈزىدىكى مەلـۇم جايدىن كەلگەن رادىيو دولقۇنلىرى ئىيونوسىغىرانىڭ قايتۇرۇشىي ئارقىلىقلا دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا تارقىلالايدۇ.
تېرموسفېرانىڭ يۇقىرىسى ئاتموسىفېرانىڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاستىنقى چېگراسىي 800~1000 كىلومېتىر ئەتراپىدا، ئۈستۈنكى چېگراسى 3000 كىلومېتىرغىچە داۋاملىشىدۇ. بۇ جاي يەر شارى ئاتموسفېراسى بىلەن يۇلتۇزلار ئارا بوشلۇقنىڭ ئۆتكۈنچى بەلۋېغىدۇر. بۇ قەۋەتتە ھاۋا ئىنتايىن شالاڭ، تېمپېراتۇرا يۇقىرى بولغانلىقتىن، يۇقىرى سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلىدىغان بىر قىسىم ھاۋا مولېكۇلالىرى ۋە ئاتوملىرى يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىدىن تىرىشىپ قۇتۇلۇپ ئالەم بوشلۇقىغا قېچىپ بارىدۇ، شۇڭا بۇ قەۋەت تارىلىش قەۋىتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
|
ئاتموسىفېرانىڭ تەركىبى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولـۇپ، ئۇنىـڭ تەركىبىـدە ئـازوت بىلەن ئوكسىگېن ئايرىم - ئايرىم ھالىدا ھاۋا ئومۇمىي ھەجىمىنىڭ % 78 ۋە % 21نى ئىگىلەيدۇ
|
ئاتموسفىرادىكى ھاۋانىڭ ماسسىسى ئىنتايىن چوڭ بولۇپ، پۈتكۈل يەر شارىنىڭ ئەتراپىدىكى ھاۋانىڭ ئېغىرلىقى 500 مىليارد توننىدىن ئاشىدىكەن
|
ئاتموسقبرا قاتلىمىدا ھاۋا ئومۇمىي ھەجىمىنىڭ %1 ىگىمۇ يەتمەيىدىغان ھەر خىل گازلار بار. بۇلارنىڭ ھەممىسى خىلمۇخىل ھاۋارايى ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىىدىغان مۇھىم ماددىلاردۇر
|
يەر يۈزىگە ئەڭ يېقىن بولغان تىروپوسىغېرا قەۋىتىنىڭ ئاساسىلىق ئالاھىدىلىكى شۇكى، تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەيدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارنىڭ تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
3
|
تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسلانغاندا، تۆۋەندە ئېيتىلغانلارنىڭ توغرىسى
|
C
|
يەر شارىنىڭ قېلىن يېپىنچىسى ئاتموسفېرا:
يەر شارىنىڭ ئەتراپىنى قېلىن بىر قەۋەت يېپىنچا ــ ئاتموسىقىرا ئوراپ تۇرىدۇ، ئىنسانلار ئەنە شۇ ئاتموسفېرا قاتلىمىنىڭ ئاستى قىسمىغا ئورۇنلاشقان. كۆرگىلى ۋە تـۇتقىلى بولمايىدىغان ئاتموسىقېرا قاتلىمىدا خىلمۇخىل قىزىقارلىق تەبىئىي ھادىسىلەر يۈز بېرىپ تۇرىلىدۇ، بلۇلار ئىنستانلارنىڭ مەۋجۇتللۇقىنى ئىشتەنچلىك كاپتالەتكە ئىلگە قىلىلدۇ. ئاتموسىغېرانىڭ تەركىبى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئوكسىگېن، ئازوتتىن باشىقا يەنە ھىدروگېن، كاربون(VI) ئوكسىد، گېلىي، نېئون، ئارگون، كىرىپتون، كىسېنون، ئوزۇن قاتارلىق گازلار بار. ئازوت بىلەن ئوكسىگېن ئايرىم ـ ئايرىم ھالدا ھاۋا ئومۇمىي ھەجمىنىڭ 78%ۋە %21 نى ئىگىلەيدۇ. باشقا گازلارنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسى ھاۋا ئومۇمىي ھەجىمىنىڭ 1% ىگىمۇ يەتمەيدۇ.
ئاتموسفېرا قاتلىمىدا يەنە مۇئەييەن مىقداردا سۇ ۋە ھەر خىل چاڭ - تـوزان ئـارىلاش ماددىلار بار، بۇلار بۇلۇت، يامغۇر، تۇمان، قارنى شەكىللەندۈرىدىغان مۇھىم ماددىلاردۇر.
ئاتموسفېرادىكى ھاۋانى گەرچە كۆرگىلى بولمىسىمۇ، بىراق ماسسىسىنىڭ چوڭلۇقىغا ئادەم ھەيران قالىيدۇ. ئالىملارنىڭ تەخمىنىنى ھېسابلىشىچە، يۈتكلۇل يەر شارىنىڭ ئەتراپىدىكى ھاۋانىڭ ئېغىرلىقى 500 مىليارد توننىدىن ئاشىدىكەن. ئەگەر ئادەم تېنىدە سىرتقا قارىتا بېسىم كۈچى بولمىغان بولسا، مىجىلىپ كەتىكەن بولاتتى. يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىنىڭ تەسىرىدە ئاتموسىفىرا ماسسىسىنىڭ 9/10 قىسىمى يەر يىۇزىگە يېقىن بولغان 16 كىلومېتىر دائىرىدىكى ئاتموسفېرا قاتلىمىغا مەركەزلەشكەن بولۇپ، يەر يۈزىىدىن قانچە ئېگىزلىگەنسېرى ھاۋا شۇنچە شالاڭلاپ بارىدۇ.
يەر شارى ئاتموسفېراسىنىڭ قېلىنلىقى تەخمىنەن 2~3 مىڭ كىلومېتىر كېلىدۇ. ئاتموسفېرانىڭ ئوخشاش بولمىغان ئېگىزلىكلەردىكى ئالاھىدىلىكى ئوخشاش بولمىغانلىقتىن، مېتېئورولىوگلار ئاتموسىفېرانى بىرقىانچە قەۋەتىكە ئايرىپ چىققان. يەر يۈزىگە ئەڭ يېقىن قەۋەت تىروپوسفىرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئوتتۇرىچە قېلىنلىقى ئوتتۇرا كەڭلىك رايونىدا 12~10 كىلومېتىر كېلىدۇ. ئېكۋاتور رايونىدا 16~18 كىلىومېتىر، ئىككى قۇتىۇپ رايونىدا ىلىومېتىر كېلىـدۇ. تىروپوسىفېرانىڭ ئاساسىلىق ئالاھىـدىلىكى شۇكى، تېمپېراتـۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەيدۇ. يەر يۈزىدىن قانچە يىراق بولسا، تېمپېراتىۇرا شۇنچە تۆۋەنلەيـدۇ. تىروپوسىفېرادىكى ھـاۋادا كۈچلـۈك بولغـان ۋېرتىكـال ۋە گورىزونتـال كونۋېكسىيە ھەرىكىتى بولغانلىقتىن، سۇنىڭ ئۈچ خىل ھالەت ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بىر قاتار فىزىكىلىق ئۆزگىرىش جەريانىنى ھاسىل قىلىدۇ. شامال، قىروۋ، يامغۇر، قار، بۇلۇت، تۇمان، مۆلدۈر قاتارلىق ھەر خىل ئۆزگىرىشچان ھاۋارايى ھادىسىلىرى بۇ قەۋەتتە يۈز بېرىدۇ.
تىروپوسىفېرادىن يۇقىرىغا قاراپ 50 كىلـومېتىرغىچە بولغـان بوشـلۇق سىتراتوسىفېرا بولۇپ، بۇ جايدا ھاۋا شالاڭ، سۇ پارى ۋە چاڭ - توزان ئىنتايىن ئاز، ھاۋا ئېقىمى گورىزونتال ھەرىكەتنى ئاساس قىلىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ناھايىتى مۇقىم بولغانلىقى ئۈچۈن، ئايروپىلاننىڭ ئۇچۇشىغا ئىنتايىن مۇۋاپىق كېلىدۇ.
سىتراتوسقىرادىن يۇقىرىغا قاراپ 85 كىلومېتىرغىچە بولغان بوشلۇق مېزوسقىرا بولۇپ، بۇ قەۋەتتىكى تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەپدۇ. ئەڭ ئېگىز ئورۇنىدىكى تېمپېراتلۇرا تەخمىلەن نۆلىدىن تىۋۋەن 90 سېلسىيە گىرادۇسىغا يېتىلدۇ. مېزوسفېرانىڭ يۇقىرى قىسمىدا ئاز مىقداردا سۇ تەركىبى بار، بەزىدە كۈمۈش رەڭ يارقىراق بۇلۇتنى كۆرگىلى بولىدۇ. 85 كىلومېتىردىن 500 كىلومېتىرغىچە بولغان قەۋەت تېرموسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ يۇقىرىلاپ بارىدۇ. يەر يۈزى بىلەن بولغان ئارىلىقى 400 كىلومېتىر بولغان يۇقىرى بوشلۇقتا تېمپېراتۇرا 3000~4000 سېلسىيە ئەتراپىدا، بۇ قەۋەتتىكى ئوكسىگېن ئاتومى بىلەن ئازوت ئاتومى ئىيون ھالىتىدە بولغانلىقتىن، ئىيونوسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. يەر يۈزىدىكى مەلـۇم جايدىن كەلگەن رادىيو دولقۇنلىرى ئىيونوسىغىرانىڭ قايتۇرۇشىي ئارقىلىقلا دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا تارقىلالايدۇ.
تېرموسفېرانىڭ يۇقىرىسى ئاتموسىفېرانىڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاستىنقى چېگراسىي 800~1000 كىلومېتىر ئەتراپىدا، ئۈستۈنكى چېگراسى 3000 كىلومېتىرغىچە داۋاملىشىدۇ. بۇ جاي يەر شارى ئاتموسفېراسى بىلەن يۇلتۇزلار ئارا بوشلۇقنىڭ ئۆتكۈنچى بەلۋېغىدۇر. بۇ قەۋەتتە ھاۋا ئىنتايىن شالاڭ، تېمپېراتۇرا يۇقىرى بولغانلىقتىن، يۇقىرى سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلىدىغان بىر قىسىم ھاۋا مولېكۇلالىرى ۋە ئاتوملىرى يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىدىن تىرىشىپ قۇتۇلۇپ ئالەم بوشلۇقىغا قېچىپ بارىدۇ، شۇڭا بۇ قەۋەت تارىلىش قەۋىتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
|
تىروپوسفېرانىڭ ئۈستۈنكى قەۋىتى سىتراتوسفېرا بولۇپ، بۇ جايدا ھاۋا زىچ، سۇ پارى ۋە چاڭ ـ توزان ئىنتايىن ئاز بولۇپ، ئايروپىلاننىڭ ئۇچۇشىغا تازا مۇۋاپىق كېلىدۇ
|
مېزوسفېرا قەۋىتىنىڭ تىروپوسفېرا قەۋىتىدىن پەرقلىنىدىغان ئالاھىدىلىكى شۇكى، بۇ جايدا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ تېمپېراتۇرىمۇ يۇقىرىلاپ بارىدۇ
|
تېرموسىغېرا قەۋىتىدە ئوكسىگېن ئاتومى بىلەن ئازوت ئاتومى ئىيون ھالىتىدە بولغانلىقتىن، ئىيونوسفېرا دەپمۇ ئاتىلىدۇ
|
تېرموسىفېرانىڭ يۇقىرىسىي ئاتموسىفېرانىڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، بۇ قەۋەت ئاساسەن ئاتموسفېرانىڭ سىرتىغا جايلاشقان
|
تۆۋەندە بېرىلگەن تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارنىڭ تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
3
|
تۆۋەندىكىلەردىن تېكىست مەزمۇنىغا ماس كەلمەيدىغىنى
|
B
|
يەر شارىنىڭ قېلىن يېپىنچىسى ئاتموسفېرا:
يەر شارىنىڭ ئەتراپىنى قېلىن بىر قەۋەت يېپىنچا ــ ئاتموسىقىرا ئوراپ تۇرىدۇ، ئىنسانلار ئەنە شۇ ئاتموسفېرا قاتلىمىنىڭ ئاستى قىسمىغا ئورۇنلاشقان. كۆرگىلى ۋە تـۇتقىلى بولمايىدىغان ئاتموسىقېرا قاتلىمىدا خىلمۇخىل قىزىقارلىق تەبىئىي ھادىسىلەر يۈز بېرىپ تۇرىلىدۇ، بلۇلار ئىنستانلارنىڭ مەۋجۇتللۇقىنى ئىشتەنچلىك كاپتالەتكە ئىلگە قىلىلدۇ. ئاتموسىغېرانىڭ تەركىبى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئوكسىگېن، ئازوتتىن باشىقا يەنە ھىدروگېن، كاربون(VI) ئوكسىد، گېلىي، نېئون، ئارگون، كىرىپتون، كىسېنون، ئوزۇن قاتارلىق گازلار بار. ئازوت بىلەن ئوكسىگېن ئايرىم ـ ئايرىم ھالدا ھاۋا ئومۇمىي ھەجمىنىڭ 78%ۋە %21 نى ئىگىلەيدۇ. باشقا گازلارنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسى ھاۋا ئومۇمىي ھەجىمىنىڭ 1% ىگىمۇ يەتمەيدۇ.
ئاتموسفېرا قاتلىمىدا يەنە مۇئەييەن مىقداردا سۇ ۋە ھەر خىل چاڭ - تـوزان ئـارىلاش ماددىلار بار، بۇلار بۇلۇت، يامغۇر، تۇمان، قارنى شەكىللەندۈرىدىغان مۇھىم ماددىلاردۇر.
ئاتموسفېرادىكى ھاۋانى گەرچە كۆرگىلى بولمىسىمۇ، بىراق ماسسىسىنىڭ چوڭلۇقىغا ئادەم ھەيران قالىيدۇ. ئالىملارنىڭ تەخمىنىنى ھېسابلىشىچە، يۈتكلۇل يەر شارىنىڭ ئەتراپىدىكى ھاۋانىڭ ئېغىرلىقى 500 مىليارد توننىدىن ئاشىدىكەن. ئەگەر ئادەم تېنىدە سىرتقا قارىتا بېسىم كۈچى بولمىغان بولسا، مىجىلىپ كەتىكەن بولاتتى. يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىنىڭ تەسىرىدە ئاتموسىفىرا ماسسىسىنىڭ 9/10 قىسىمى يەر يىۇزىگە يېقىن بولغان 16 كىلومېتىر دائىرىدىكى ئاتموسفېرا قاتلىمىغا مەركەزلەشكەن بولۇپ، يەر يۈزىىدىن قانچە ئېگىزلىگەنسېرى ھاۋا شۇنچە شالاڭلاپ بارىدۇ.
يەر شارى ئاتموسفېراسىنىڭ قېلىنلىقى تەخمىنەن 2~3 مىڭ كىلومېتىر كېلىدۇ. ئاتموسفېرانىڭ ئوخشاش بولمىغان ئېگىزلىكلەردىكى ئالاھىدىلىكى ئوخشاش بولمىغانلىقتىن، مېتېئورولىوگلار ئاتموسىفېرانى بىرقىانچە قەۋەتىكە ئايرىپ چىققان. يەر يۈزىگە ئەڭ يېقىن قەۋەت تىروپوسفىرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئوتتۇرىچە قېلىنلىقى ئوتتۇرا كەڭلىك رايونىدا 12~10 كىلومېتىر كېلىدۇ. ئېكۋاتور رايونىدا 16~18 كىلىومېتىر، ئىككى قۇتىۇپ رايونىدا ىلىومېتىر كېلىـدۇ. تىروپوسىفېرانىڭ ئاساسىلىق ئالاھىـدىلىكى شۇكى، تېمپېراتـۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەيدۇ. يەر يۈزىدىن قانچە يىراق بولسا، تېمپېراتىۇرا شۇنچە تۆۋەنلەيـدۇ. تىروپوسىفېرادىكى ھـاۋادا كۈچلـۈك بولغـان ۋېرتىكـال ۋە گورىزونتـال كونۋېكسىيە ھەرىكىتى بولغانلىقتىن، سۇنىڭ ئۈچ خىل ھالەت ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بىر قاتار فىزىكىلىق ئۆزگىرىش جەريانىنى ھاسىل قىلىدۇ. شامال، قىروۋ، يامغۇر، قار، بۇلۇت، تۇمان، مۆلدۈر قاتارلىق ھەر خىل ئۆزگىرىشچان ھاۋارايى ھادىسىلىرى بۇ قەۋەتتە يۈز بېرىدۇ.
تىروپوسىفېرادىن يۇقىرىغا قاراپ 50 كىلـومېتىرغىچە بولغـان بوشـلۇق سىتراتوسىفېرا بولۇپ، بۇ جايدا ھاۋا شالاڭ، سۇ پارى ۋە چاڭ - توزان ئىنتايىن ئاز، ھاۋا ئېقىمى گورىزونتال ھەرىكەتنى ئاساس قىلىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ناھايىتى مۇقىم بولغانلىقى ئۈچۈن، ئايروپىلاننىڭ ئۇچۇشىغا ئىنتايىن مۇۋاپىق كېلىدۇ.
سىتراتوسقىرادىن يۇقىرىغا قاراپ 85 كىلومېتىرغىچە بولغان بوشلۇق مېزوسقىرا بولۇپ، بۇ قەۋەتتىكى تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلەپدۇ. ئەڭ ئېگىز ئورۇنىدىكى تېمپېراتلۇرا تەخمىلەن نۆلىدىن تىۋۋەن 90 سېلسىيە گىرادۇسىغا يېتىلدۇ. مېزوسفېرانىڭ يۇقىرى قىسمىدا ئاز مىقداردا سۇ تەركىبى بار، بەزىدە كۈمۈش رەڭ يارقىراق بۇلۇتنى كۆرگىلى بولىدۇ. 85 كىلومېتىردىن 500 كىلومېتىرغىچە بولغان قەۋەت تېرموسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، تېمپېراتۇرا ئېگىزلىكنىڭ ئېشىشىغا ئەگىشىپ يۇقىرىلاپ بارىدۇ. يەر يۈزى بىلەن بولغان ئارىلىقى 400 كىلومېتىر بولغان يۇقىرى بوشلۇقتا تېمپېراتۇرا 3000~4000 سېلسىيە ئەتراپىدا، بۇ قەۋەتتىكى ئوكسىگېن ئاتومى بىلەن ئازوت ئاتومى ئىيون ھالىتىدە بولغانلىقتىن، ئىيونوسىفېرا دەپ ئاتىلىدۇ. يەر يۈزىدىكى مەلـۇم جايدىن كەلگەن رادىيو دولقۇنلىرى ئىيونوسىغىرانىڭ قايتۇرۇشىي ئارقىلىقلا دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا تارقىلالايدۇ.
تېرموسفېرانىڭ يۇقىرىسى ئاتموسىفېرانىڭ سىرتقى قەۋىتى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاستىنقى چېگراسىي 800~1000 كىلومېتىر ئەتراپىدا، ئۈستۈنكى چېگراسى 3000 كىلومېتىرغىچە داۋاملىشىدۇ. بۇ جاي يەر شارى ئاتموسفېراسى بىلەن يۇلتۇزلار ئارا بوشلۇقنىڭ ئۆتكۈنچى بەلۋېغىدۇر. بۇ قەۋەتتە ھاۋا ئىنتايىن شالاڭ، تېمپېراتۇرا يۇقىرى بولغانلىقتىن، يۇقىرى سۈرئەتتە ھەرىكەت قىلىدىغان بىر قىسىم ھاۋا مولېكۇلالىرى ۋە ئاتوملىرى يەر شارىنىڭ تارتىش كۈچىدىن تىرىشىپ قۇتۇلۇپ ئالەم بوشلۇقىغا قېچىپ بارىدۇ، شۇڭا بۇ قەۋەت تارىلىش قەۋىتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
|
يەر شارىنىڭ ئەتراپىنى قېلىن بىر قەۋەت يېپىنچا ئوراپ تۇرىدۇ. بۇ يېپىنچا قەۋىتى ئىنسانلارنىڭ ياشاش مۇھىتى بولۇپ، ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئىشەنچلىك كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ
|
تېرموسفېرانىڭ ئوتتۇرىچە قېلىنلىقى ئوتتۇرا كەڭلىك رايونىدا 10~12 كىلومېتىر، ئېكۋاتور رايونىدا 16~18 كىلومېتىر، ئىككى قۇتۇپ رايونىدا 7~10 كىلومېتىر كېلىدۇ
|
يەر شارى تارتىش كۈچىنىڭ تەسىرىدە ئاتموسىغىرا ماسسىسىنىڭ زور كۆپ قىسمى. يەر يۈزىگە يېقىن بولغان 16 كىلومېتىر دائىرىدىكى ئاتموسفېرا قاتلىمىغا مەركەزلەشكەن، بۇ جايدا ھاۋانىڭ زىچلىقى ناھايىتى يۇقىرى
|
تىروپوسىغېرادىكى ھاۋادا كۈچلىۈك بولغان ۋېرتىكال ۋە گورىزونتال كونۋېكسىيە ھەرىكىتى بولىدۇ. بۇ سۇنىڭ ئۈچ خىل ھالەت ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، ھەر خىل ئۆزگىرىشچان ھاۋارايى ھادىسىلىرىنىڭ پەيدا بولۇشىغا سەۋەب بولىدۇ
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونېتىكىسى ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى
|
A
|
«ئىنسان قەلبى ئاجايىپ سىبھرىي كۈچكە تولغان. ئۇنىڭ مېھارى ئالەمنى ئىللىتىپ، كىشى ئەقلىنى لال قىلىدۇ...» دېگەن جۈملىدە ئۈچ ئورۇنىدا تاۋۇش چۈشۈپ قېلىش ھادىسىسى كۆرۈلگەن. تاۋۇشـلارنىڭ ئاجىزلىشىش، قوشـۇلۇپ قـېلىش ھادىسىسى كۆرۈلمىگەن
|
ئۇيغۇر تىلىدا ئارا سوزۇق تاۋۇش «ئى، ئى»لار بىلەنلا تۈزۈلگەن بارلىق سۆزلەرگە قارىتا ئېيتقاندا تەركىبىدە ‹‹ك ، گ›› تاۋۇشلىرى بولسا ، قوشىۇمچىنىڭ تىل ئالىدى سىوزۇق تاۋۇشتىن تۈزۈلگەن شەكلى ئۆلىنىدۇ
|
«دانىشمەن ۋە ئالىملارنىڭ خىسىلەتلىرىدىن ئۆرنەك ئېلىش، ياخشى ئادەتنى يېتىلدۈرۈپ، يامان ئادەتنى يوقىتىدۇ.» دېگەن جۈملىدە تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى تـۆت ئورۇندا كۆرۈلگەن بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە ئىككى ئورۇندىكى«ئە» تاۋۇشىنىڭ بىرى «ئى» تاۋۇشىغا، يەنە بىرى «ئىي» تاۋۇشىغا ئاجىزلاشقان. ئىككىي ئورۇنىدىكى «ئا» تاۋۇشى «ئى» تاۋۇشىغا ئاجىزلاشقان
|
ئۇيغۇر تىلىدا ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان سۆزلەرگە قوشىۇمچىلار ئۇلانغانىدا، سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشتا پەيدا بولىدىغان تەلەپپۇزدىكى فونېتىكىلىق ئـۆزگىرىش يېزىقتا ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدۇ
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
ئۇيغۇر تىلىنىڭ لېكسىكىسى ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى
|
D
|
«تەكەببۇرلـۇق ھېچبىـر ئادەمنىـڭ قەدىـر - قىممىتـى ۋە ئۇلۇغلـۇقىنى زىيـادە قىلمايدۇ» دېگەن جۇملىدىكى جىۋپ سۆز ئىككى مەنىيداش سۆزنىڭ قاتار ئېيتىلىشىدىن تۈزۈلگەن. جۈملىدە ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆز يوق
|
«كۆڭلۈل خەزىنىسىنىڭ قۇللۇپى تىلىدۇر ۋە ئىول خەزىنىنىڭ ئاچقۇچى تىلىدۇر». دېگەن مىسرادىكى «قۇلۇپ، ئاچقۇچ، خەزىنە» دېگەن سۆزلەر كۆچمە مەنىـدە قوللىنىلغـان بولۇپ، بۇ سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدۇ 280
|
سۆزنىڭ ئەسلىي مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى ئارىسىدا مۇئەييەن باغلىنىش بولىدۇ. ئەگەر بۇ خىل باغلىنىش بولمىسا ئۇنىداق سۆزلەر ئارىسىدا ئەسلىي مەنە ۋە كىۆچمە مەنە مۇناسىۋىتىمۇ بولمايدۇ
|
كُــُوْبُ مەنىلىــك ســـوزلەر ئوخشـــمىغان تىـــل شــارائىتىدا ئوخشـــمىغان مەنە بىلدۈرگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇلارنى بىر سۆز دەپ قاراشقا بولمايدۇ
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
مورفولوگىيە ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن تولۇق گۇرۇپپىلانغان توغرىلىرى:
|
B
|
(1) سۆزلەرگە قوشۇلۇپ ئۇنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسىنى ئۆزگەرتمەي، مەلۇم گىراماتىكىلىق مەنە قوشىدىغان قوشىۇمچە سىۆز تۈرلىگلۈچى قوشىۇمچە دېيىلىدۇ. ئۇيغاۇر تىلىدا سىۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلارنىڭ ھەممىسى سۆزلەرنىڭ ئاخىرىغا قوشۇپ يېزىلىدۇ.
(2) «ياخشىلار بىلەن سۆھبەتتە بولساڭ ئىشلىرىڭ ياخشىلىقتىن روناق تاپار» جۈملىدە سۈپەتتىن ئىككىسى بار بولۇپ، ھەر ئىككى سۈپەت ئىسىم ئورنىدا قوللىنىلغان.
(3) باشقىلارنىڭ ئەيىبىگە نەزەر سېلىپ، ئۇنىڭىدىن ئۆزۈڭ ئىبرەت ئال» دېگەن جۈملىدە ئۈچ ئالماش بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىرى كۆرسىتىش ئالمىشى، بىرى شەخس ئالمىشى، يەنە بىرى ئۆزلۈك ئالمىشىدۇر.
(4) گاۋۋال بىلىپ، ئاندىن سۆزلە، ئاۋۋال تېپىپ، ئاندىن خەجلە» دېگەن بۇ جۈملىدە. جەمئىي سەككىز سۆز بار بولۇپ، بۇلاردىن تۆتى پېئىل. بۇ پېئىللارنىڭ ئىككىسى شەخسلىك پېئىل، ئىككىسى شەخسسىز پېئىلدۇر. بۇنىڭدىن باشقا، يەنە تـۆت رەۋىـش بـار بولۇپ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ۋاقىت رەۋىشىدۇر.
(5) راستچىللىقنىڭ شېرىن ئىكەنلىكىنى تېتىمىغان ياكى تېتىشنى خالىمىغان كىشى ئۇنى سۆيمەيدۇ» دېگەن جۈملىدە ياسالما سۆزدىن ئىككىسى بار بولۇپ، ئۇنىڭ بىرى ياردەمچى سۆزدىن پاسالغان.
(6) «بىلىمىم كۆپەيسۇن دېسەڭ كـۆپ كىتـاب كـۆر.» دېـگەن جۈملىـدىكى ئىككـى ئىسىمنىڭ بىرىگە تەۋەلىك قوشۇمچىسى ئارقىمۇئارقا قوشۇلغان.
|
(1)(3)(6)
|
(1)(3)(4)
|
(2)(3)(5)
|
(3)(5)(6)
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن تۆت خىل جاۋاب ئىچىدە پەقەت بىرىلا سوئالنىڭ تەلىپىگە ئۇيغۇن. شـۇ جـاۋابنى تـاللاپ، جـاۋاب يېـزىش كارتوچكىسـىدىكى مـاس ئۇچۇر نۇقتىسىنى بوياڭ.
|
3
|
سىنتاكسىس ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى
|
C
|
(1) سۆزلەرگە قوشۇلۇپ ئۇنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسىنى ئۆزگەرتمەي، مەلۇم گىراماتىكىلىق مەنە قوشىدىغان قوشىۇمچە سىۆز تۈرلىگلۈچى قوشىۇمچە دېيىلىدۇ. ئۇيغاۇر تىلىدا سىۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلارنىڭ ھەممىسى سۆزلەرنىڭ ئاخىرىغا قوشۇپ يېزىلىدۇ.
(2) «ياخشىلار بىلەن سۆھبەتتە بولساڭ ئىشلىرىڭ ياخشىلىقتىن روناق تاپار» جۈملىدە سۈپەتتىن ئىككىسى بار بولۇپ، ھەر ئىككى سۈپەت ئىسىم ئورنىدا قوللىنىلغان.
(3) باشقىلارنىڭ ئەيىبىگە نەزەر سېلىپ، ئۇنىڭىدىن ئۆزۈڭ ئىبرەت ئال» دېگەن جۈملىدە ئۈچ ئالماش بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىرى كۆرسىتىش ئالمىشى، بىرى شەخس ئالمىشى، يەنە بىرى ئۆزلۈك ئالمىشىدۇر.
(4) گاۋۋال بىلىپ، ئاندىن سۆزلە، ئاۋۋال تېپىپ، ئاندىن خەجلە» دېگەن بۇ جۈملىدە. جەمئىي سەككىز سۆز بار بولۇپ، بۇلاردىن تۆتى پېئىل. بۇ پېئىللارنىڭ ئىككىسى شەخسلىك پېئىل، ئىككىسى شەخسسىز پېئىلدۇر. بۇنىڭدىن باشقا، يەنە تـۆت رەۋىـش بـار بولۇپ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ۋاقىت رەۋىشىدۇر.
(5) راستچىللىقنىڭ شېرىن ئىكەنلىكىنى تېتىمىغان ياكى تېتىشنى خالىمىغان كىشى ئۇنى سۆيمەيدۇ» دېگەن جۈملىدە ياسالما سۆزدىن ئىككىسى بار بولۇپ، ئۇنىڭ بىرى ياردەمچى سۆزدىن پاسالغان.
(6) «بىلىمىم كۆپەيسۇن دېسەڭ كـۆپ كىتـاب كـۆر.» دېـگەن جۈملىـدىكى ئىككـى ئىسىمنىڭ بىرىگە تەۋەلىك قوشۇمچىسى ئارقىمۇئارقا قوشۇلغان.
|
«ئەگەر ھايات ئالدىسا سېنى، زەخمەت چەكمە بولما بىئارام. تىنچلانماق لازىم قايغۇدا،قۇۋناق كۈنلەر كېلىدۇ ھامان».دېگەن شېئىرىي پارچىنىڭ ئاۋۋالقى ئىككى مىسراسى مەزمۇن جەھەتتىن باش جۇملە بولۇپ، تۈزۈلۈش جەھەتتىن بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملىدۇر.
|
«ئىدىيە تەشەببۇسى ئوخشاش بولمىسا، پىكىر ئالماشتۇرغىلى بولمايىدۇ.» دېگەن جۈملە تۈزۈلۈش جەھەتتىن بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە بولۇپ، باش جۇملىسى ئىگىلىك، تولۇق، يېيىق ئاددىي جۇملىدۇر
|
«ياخشىلىق بىلەن سېخىيلىق ئاتا بىلەن ئانىغا ئوخشايدۇ» دېگەن جۈملىدە ئىككى ياسالما ئىسىم تەڭداش باغلىنىشتا كېلىپ ئىگە بولغان
|
«شېرىن ـ شېكەر سۆزلەر ئادەمنىڭ گۈزەل ئەخلاقىنى نابۇت قىلىدۇ. كىچىك ئىشلاردا ئۆزىنى تۇتالمىسا، چوڭ ئىشلارنى بۇزۇپ قويىدۇ» دېگەن جۈملە ئۈچ ئاددىي جۇملىدىن تۈزۈلگەن ئارىلاش مۇرەككەپ جۇملە بولۇپ، كېيىنكى ئىككى ئاددىي جۇملىسى ئىگىسىز ئاددىي جۈملىدۇر
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
A
|
كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ساختا يۈل
ئۇ قولىدىكى 20 يۈەنلىك ساختا يۇلغا قاراپ، قايسى دۇكانىدىن مال سېتىۋالغاندا قايتۇرۇلغان پارچە يۇللار ئارىسىغا كىرىپ قالغانلىقىنى ئېسىگە ئالالماي، كۆيدۈرۈۋەتمەكچىمۇ بولىدى. شۇنداق ئەمەسـمۇ، ئۇ ناھايىتى 20 يۈەنغۇ؟! بىراق ئۇ يەنىلا ئويلاپ قالىدى: «نېمىشىقا كۆيىدۈرۈۋەتكۈدەكمەن؟ باشىقىلار خەجلىسىە بولىىدىكەنغۇ، مەن خەجلىسىەم بولمامدىكەن؟»
شۇنداق قىلىپ، ئۇ بۇ پۇلنى نەچچە قېتىم خەجلىۋەتمەكچى بولغان بولسىمۇ، چېنىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ قالدى. لېكىن ئۇنىڭ يەنىلا بۇ پۇلنى خەجلىگۇسى بار ئىدى، ئاخىر ساختا يۇلنى بىر ئامال قىلىپ كەچلىك بازاردا خەجلىۋەتمەكچى بولدى.
بىر كۈنى كېچىدە ئۇ تار رەستىدىكى باس - باس بىر ئاشيۇزۇلغا كىرىپ بىر قاچا چۆچۈرە بۇيرۇتتى. ئەمما ئۇ چۆچۈرە بەك قىزىق بولغاچقىمۇ ياكى ھودۇقـۇپ كەتكەچكىمـۇ، چىلىق ـ چىلىق تەرلەپ كەتتى. ئۇ چاپىنىنى سېلىپ ئورۇندۇققا ئارتىپ قويدى. بىر قاچا چۆچۈرىنى ھاپىلا ـ شاپىلا ئىچىۋەتكەنىدىن كېيىن ئىشتىنىنىڭ يانچۇقىدىكى ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى چىقىرىپ غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ ئىشىم بەك ئالدىراشتى، ئاشقىنىنى تېزراق قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىڭىز بوپتىكەن، ئاحا.
50 ياشـلاردىن ھالقىغـان ئايـال غوجـايىن قولىـنى پەشـتامىسىغا ئالمـان - تالـمان سۈرتتى - دە، ھېلىقى 20 يۇەننى ئېلىپ، پۇلنىڭ ئالىدى - ئارقىسىغا بىر قۇر قارىۋەتكەندىن كېيىن ئاشقىنىنى دەرھال قايتۇردى.
ئۇ ئاشقان يۇلنى ئېلىپلا ئاشپۇزۇلدىن چىقتى - دە، ئالىدى - ئارقىسىغا قارىماي يۈرۈپ كەتتى. ئەمما 30 قەدەمچە ماڭماي ئارقىسىدىن بىرەيلەننىڭ: «ھەي مېھمان، توختاپ تۇرۇڭە!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدى. ئۇ: «ئاپلا ئايال غوجايىن پۇلنىڭ ساختىلىقىنى بىلىپ قېلىپ قوغلاپ چىققان ئوخشايدۇ!» دەپ ئويلاپ، ئاڭلىمىغانغا سېلىپ مېڭىۋەردى. ئەمما ئايال غوجايىن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن يۈگۈرگىنىچە توۋلىغىلى تۇردى. ئەمدى توختىماي ئامال يوق ئىدى.
ــ ۋىيەي پەلتاپائىدەكلا ماڭىدىكەنسىز، ھەش-يەش دېگىۈچە ئۇزاپ كەتكىنىڭىزنىي قارىمامىدىغان! ــ دېـدى ئايـال غوجـايىن، ــ ھېلىمـۇ ۋاقتىـدا كـۆرۈپتىمەن... قـارىگە، چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قايسىز...
ئۇ بايا ئاشپۇزۇلغا كىرگەن چاغدا ئۇچىسىدىكى چاپىنىنىڭ مانا ئەمدى ئايالنىڭ قولىدا تۇرغانلىقىنى كۆردى.
_ قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟ _ دېدى ئايال غوجايىن. ئۇ، چاپان يانچۇقىدىكى كىملىك ۋە بايىلا ئالغان 800 يۈەن مائاشىنىڭ ساق ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ دېدى:
- رەھمەت ئاچا.
ــ ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!
قانداقتۇر بىر خىل تۇيغۇدىن ۋۇجۇدى تۇيۇقسىز ئىللىغان بۇ خېرىدار يانچۇقىدىن 20 يۈەننى چىقىرىپ ئايال غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۈكام، ئەمما يۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.
ــ ئەمسە، بايا مەن سىزگە بەرگەن كونا يۇلنى قايتۇرۇپ بېرىڭ، ماۋۇ يېڭىسىنى ئىلىڭ.
_ ياقەي، كۈنىسىمۇ، يېڭىسىمۇ ئوخشاشلا يۇلغۇ!
ــ ھە... بۇ... مۇنداق ئىش ئىدى. ئېسىم قۇرۇسۇن، ئۇ پۇلغا مۇھىم بىر تېلېقىون نومۇرىنى يېزىپ قويۇپتىكەنمەن دەڭە...
ــ ھە، ئۇنداق يېرى بولسا بوپتۇ ئەمسە، ئۇ پۇلنى سىزگە قايتۇرۇپ بېرەي.
ئايال غوجايىن ئۇزاپ كەتكەندىن كېيىن ئۇ يانچۇقىدىن چاقماقنى ئېلىپ ياندۇردى ـ دە، ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۋەتتى.
|
ئەسمەردىكى «ئىۋ»نىڭ 20 يۇەنلىك ساختا پۇلنى بىلىمەي ئېلىپ قالغانىدىن كېيىنكىي ھېسسىياتىنىڭ ئۆزگىرىشىنى ئاددىيلاشىتۇرۇپ مۇنىداق ئىپادىلەشىكە بولىىدۇ: كۆپدۈرۈۋەتمەكچى بولۇش - خەجلىمەكچى بولۇش - خەجلىۋېتىش - قايتۇرۇۋېلىش -كۆيدۈرۈۋېتىش
|
بۇ ئەسەردە تەرتىيلىك بايان بىلەن قىستۇرما بايان بىرلەشتۈرۈپ قوللىنىلغان. ئۈچىنچى شەخس تىلىدا يېزىلغان، پېرسوناژلار خاراكتېرىنى يارىتىشتا دىيالوگ شەكلىدىن ئۇنۇملۈك پايدىلانغان
|
ئەسبەردىكى «ئـۇ»نىڭ ساختا يـۇلنى خەجلىـۋېتىش ئۈچـۈن كېچىنــى، تـار رەستىدىكى باس - باس ئاشپۇزۇلنى، 50 ياشتىن ھالقىغان ئايال غوجايىننى تاللىشىدا ئالاھىدە سەۋەب بولماسلىقى مۇمكىن
|
ھېكايىدە 20 يۈەنلىك ساختا پۇل يىپ ئۇچى قىلىنىش ئارقىلىق، جەمئىيەتتىكى بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ پايدا ۔ مەنپەئەت ئالدىدىكى ئاجىزلىقىنى تەنقىد قىلغان
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
D
|
كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ساختا يۈل
ئۇ قولىدىكى 20 يۈەنلىك ساختا يۇلغا قاراپ، قايسى دۇكانىدىن مال سېتىۋالغاندا قايتۇرۇلغان پارچە يۇللار ئارىسىغا كىرىپ قالغانلىقىنى ئېسىگە ئالالماي، كۆيدۈرۈۋەتمەكچىمۇ بولىدى. شۇنداق ئەمەسـمۇ، ئۇ ناھايىتى 20 يۈەنغۇ؟! بىراق ئۇ يەنىلا ئويلاپ قالىدى: «نېمىشىقا كۆيىدۈرۈۋەتكۈدەكمەن؟ باشىقىلار خەجلىسىە بولىىدىكەنغۇ، مەن خەجلىسىەم بولمامدىكەن؟»
شۇنداق قىلىپ، ئۇ بۇ پۇلنى نەچچە قېتىم خەجلىۋەتمەكچى بولغان بولسىمۇ، چېنىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ قالدى. لېكىن ئۇنىڭ يەنىلا بۇ پۇلنى خەجلىگۇسى بار ئىدى، ئاخىر ساختا يۇلنى بىر ئامال قىلىپ كەچلىك بازاردا خەجلىۋەتمەكچى بولدى.
بىر كۈنى كېچىدە ئۇ تار رەستىدىكى باس - باس بىر ئاشيۇزۇلغا كىرىپ بىر قاچا چۆچۈرە بۇيرۇتتى. ئەمما ئۇ چۆچۈرە بەك قىزىق بولغاچقىمۇ ياكى ھودۇقـۇپ كەتكەچكىمـۇ، چىلىق ـ چىلىق تەرلەپ كەتتى. ئۇ چاپىنىنى سېلىپ ئورۇندۇققا ئارتىپ قويدى. بىر قاچا چۆچۈرىنى ھاپىلا ـ شاپىلا ئىچىۋەتكەنىدىن كېيىن ئىشتىنىنىڭ يانچۇقىدىكى ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى چىقىرىپ غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ ئىشىم بەك ئالدىراشتى، ئاشقىنىنى تېزراق قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىڭىز بوپتىكەن، ئاحا.
50 ياشـلاردىن ھالقىغـان ئايـال غوجـايىن قولىـنى پەشـتامىسىغا ئالمـان - تالـمان سۈرتتى - دە، ھېلىقى 20 يۇەننى ئېلىپ، پۇلنىڭ ئالىدى - ئارقىسىغا بىر قۇر قارىۋەتكەندىن كېيىن ئاشقىنىنى دەرھال قايتۇردى.
ئۇ ئاشقان يۇلنى ئېلىپلا ئاشپۇزۇلدىن چىقتى - دە، ئالىدى - ئارقىسىغا قارىماي يۈرۈپ كەتتى. ئەمما 30 قەدەمچە ماڭماي ئارقىسىدىن بىرەيلەننىڭ: «ھەي مېھمان، توختاپ تۇرۇڭە!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدى. ئۇ: «ئاپلا ئايال غوجايىن پۇلنىڭ ساختىلىقىنى بىلىپ قېلىپ قوغلاپ چىققان ئوخشايدۇ!» دەپ ئويلاپ، ئاڭلىمىغانغا سېلىپ مېڭىۋەردى. ئەمما ئايال غوجايىن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن يۈگۈرگىنىچە توۋلىغىلى تۇردى. ئەمدى توختىماي ئامال يوق ئىدى.
ــ ۋىيەي پەلتاپائىدەكلا ماڭىدىكەنسىز، ھەش-يەش دېگىۈچە ئۇزاپ كەتكىنىڭىزنىي قارىمامىدىغان! ــ دېـدى ئايـال غوجـايىن، ــ ھېلىمـۇ ۋاقتىـدا كـۆرۈپتىمەن... قـارىگە، چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قايسىز...
ئۇ بايا ئاشپۇزۇلغا كىرگەن چاغدا ئۇچىسىدىكى چاپىنىنىڭ مانا ئەمدى ئايالنىڭ قولىدا تۇرغانلىقىنى كۆردى.
_ قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟ _ دېدى ئايال غوجايىن. ئۇ، چاپان يانچۇقىدىكى كىملىك ۋە بايىلا ئالغان 800 يۈەن مائاشىنىڭ ساق ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ دېدى:
- رەھمەت ئاچا.
ــ ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!
قانداقتۇر بىر خىل تۇيغۇدىن ۋۇجۇدى تۇيۇقسىز ئىللىغان بۇ خېرىدار يانچۇقىدىن 20 يۈەننى چىقىرىپ ئايال غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۈكام، ئەمما يۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.
ــ ئەمسە، بايا مەن سىزگە بەرگەن كونا يۇلنى قايتۇرۇپ بېرىڭ، ماۋۇ يېڭىسىنى ئىلىڭ.
_ ياقەي، كۈنىسىمۇ، يېڭىسىمۇ ئوخشاشلا يۇلغۇ!
ــ ھە... بۇ... مۇنداق ئىش ئىدى. ئېسىم قۇرۇسۇن، ئۇ پۇلغا مۇھىم بىر تېلېقىون نومۇرىنى يېزىپ قويۇپتىكەنمەن دەڭە...
ــ ھە، ئۇنداق يېرى بولسا بوپتۇ ئەمسە، ئۇ پۇلنى سىزگە قايتۇرۇپ بېرەي.
ئايال غوجايىن ئۇزاپ كەتكەندىن كېيىن ئۇ يانچۇقىدىن چاقماقنى ئېلىپ ياندۇردى ـ دە، ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۋەتتى.
|
ئەسمەردىكى «ئىۋ»نىڭ 20 يۇەنلىك ساختا پۇلنى بىلىمەي ئېلىپ قالغانىدىن كېيىنكىي ھېسسىياتىنىڭ ئۆزگىرىشىنى ئاددىيلاشىتۇرۇپ مۇنىداق ئىپادىلەشىكە بولىىدۇ: كۆپدۈرۈۋەتمەكچى بولۇش - خەجلىمەكچى بولۇش - خەجلىۋېتىش - قايتۇرۇۋېلىش -كۆيدۈرۈۋېتىش
|
بۇ ئەسەردە تەرتىيلىك بايان بىلەن قىستۇرما بايان بىرلەشتۈرۈپ قوللىنىلغان. ئۈچىنچى شەخس تىلىدا يېزىلغان، پېرسوناژلار خاراكتېرىنى يارىتىشتا دىيالوگ شەكلىدىن ئۇنۇملۈك پايدىلانغان
|
ئەسبەردىكى «ئـۇ»نىڭ ساختا يـۇلنى خەجلىـۋېتىش ئۈچـۈن كېچىنــى، تـار رەستىدىكى باس - باس ئاشپۇزۇلنى، 50 ياشتىن ھالقىغان ئايال غوجايىننى تاللىشىدا ئالاھىدە سەۋەب بولماسلىقى مۇمكىن
|
ھېكايىدە 20 يۈەنلىك ساختا پۇل يىپ ئۇچى قىلىنىش ئارقىلىق، جەمئىيەتتىكى بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ پايدا ۔ مەنپەئەت ئالدىدىكى ئاجىزلىقىنى تەنقىد قىلغان
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
A
|
ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم قۇرۇلما _ جىش
كىچىككىنە چىش ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كىلچكە بەرداشلىق بىرەلەيدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇسىتەھكەم قۇرۇلما، شۇنداقلا ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنى مېخانىكىلىق يىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە، ئۇنىڭ يەنە ئاۋاز چىقىرىشقا ياردەم بېرىش ۋە چىراينىڭ تاشقى شەكلىنى ساقلاش رولى بار.
ئادەمنىڭ ھاياتىدا ئىلگىرى ـ كېيىن ئىككى قېتىم چىش چىقىدۇ. تۇغۇلۇپ ئالتە ئاي ئۆپچۆرىسىدە سۈت چىشى چىقىدۇ. سۈت چىشى 20 تال ئەتراپىدا بولۇپ، ئاستى ـ ئۈستىدە ئون تالدىن بولىدۇ. 6~7 ياشتىن باشلاپ سۈت چىش بىر - بىرلەپ چۈشۈپ تۇراقلىق چىش چىقىدۇ، 14 ياش ئۆيچۆرىسىگىچە 28 تال تۇراقلىق چىش چىقىپ بولىدۇ. شۇڭا قۇرامىغا يەتكەن ئادەمنىڭ 32 تال تۇراقلىق چىشى بولۇپ، ئاستى - ئۈستىدە 16 دىن بولىدۇ. يەنە بەزىلەرگە ئۆمۈر بويى ئەقىل چىشى چىقمايىدۇ، شۇڭا تۇراقلىق چىشنىڭ 28دىن 32 گىچە بولۇشى نورمال ئەھۋال.
چىش تاشقى شەكلى ۋە رولىغا ئاساسەن، ئۇدۇل چىش، قوزۇق چىش، ئىككى ئۇچلۇق چىش ۋە ئېزىق چىش دەپ ئايرىلىدۇ. ئۇدۇل چىش يېمەكلىكلەرنىي چىشلەشىكە، قـوزۇق چىش ئاساسىلىقى يېمەكلىكلەرنىي ئۈزۈشىكە ئىشىلىتىلىدۇ، ئىككـى ئۇچلـۇق چىـش يېمەكلىكلەرنى چايناشقا، ئېزىق چىش يېمەكلىكلەرنى ئېزىشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چايناش، ئېزىش ۋەزىپىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ.
ھەربىر چىش يەنە چىش تاجى، چىش بوينى، چىش يىلتىزىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا ئايرىلىدۇ. چىش تاجى دېگىنىمىز ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسىمنى، چىش يىلتىزى دېگىنىمىز ئۈستۈنكى ـ ئاستىنقى تاڭلايىدىكى چىش ئوقۇرىغا يېتىپ تۇرىدىغىنىنى، چىش بوينى دېگىنىمىز چىش يىلتىزى بىلەن چىش تاجى ئوتتۇرىسىدىكى سەل ئىنچىكە قىسىمنى كۆرسىتىدۇ ، ئۇنىڭ سىرتقى قىسمىنى چىش مىلىكى ئوراپ تۇرىدۇ.
چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بىر قەۋەت پارقىراق، سۈزۈك ئېمال ماددىسى بار، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم ماددا، قاتتىقلىق دەرىجىسى كۇۋارتىسقا يېقىنلىشىدۇ. چىش يىلتىزىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى بوشلۇق چىش بوشلۇقى دەپ ئاتىلىدۇ. چىش بوشلۇقىدا نۇرغۇن قان تومۇرلار ۋە نېرۋا قاتارلىق چىش يىلىكى توقۇلمىلىرى بار. شۇڭا، چىشنى قۇرۇت يەپ چىشنىڭ يىلىكىگە يەتكەندە چىش ناھايىتى قاتتىق ئاغرىيىدۇ. چىش ئەتراپىدىكى توقىۇلمىلار چىش ئەتراپىي توقۇلمىسىي دەپ ئاتىلىدۇ، ئىۇ چىش ئەتراپىي پەردىسى، چىش ئوقۇرى سۆڭىكى ۋە چىش مىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىش ئەتراپى توقۇلمىسى چىشنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە چايناش بېسىمىنى ئازايتىش رولىنى ئوينايدۇ.
چىشىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدا كېسەللىكلەر كۆرۈلىدۇ. چىش مىلىكى قىسىمىدا ئاسانلا چىش ئەتراپى ياللۇغى پەيىدا بولبۇپ، چىش مىلىكى قانايىدۇ، چىش ئەتراپى يىرىڭلايدۇ، چىش بوشايدۇ. چىش تاجى قىسمىدا چىشنى قۇرۇت يەپ ئادەمنى ئازابلايىدۇ. شۇڭا ياش ـ ئۆسمۈرلۈك مەزگىلدە ئېغىز بوشىلۇقى تازىلىقىغا دىققەت قىلىپ، ھەر كىۈنى ئەتىگەن ـ كەچتە چىش چوتكىلاش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ، چىش كېسەللىكىنىڭ ئالىدىنى ئېلىش لازىم.
|
بۇ بىر يارچە چۈشتەندۈرۈش ماقالىسى، لىېكىن ئۇنىڭدا باشىقا ئىپادىلەش. ئۇسۇللىرىمۇ مۇۋاپىق قوللىنىلغان
|
«چىش ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنىي مېخانىكىلىق پىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە» دېگەن جۈملىدە ئىككى قاتلاملىق ئوخشىتىش بار بولۇپ، ھەر ئىككى قاتلامدا چىشنىڭ خاس ئالاھىدىلىكى گەۋدىلەندۈرۈلگەن
|
«ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چاپناش، ئېزىش ۋەزىيىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايىدۇ، دېگەن جۈملىدە چىشنى چۈشەندۈرۈشتە ئادەملەشتۈرۈش ئۇسۇلى قوللىنىلغان، مۇنداق قىلىش چۈشەندۈرۈش ماقالىلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە خىلاپ بولىدۇ
|
«چىـش بوشـلۇقىدا نۇرغـۇن قـان تومـۇرلار ۋە نېـرۋا قاتـارلىق چىـش يىلىكـى توقۇلمىلىرى بولغانلىقتىن، چىشنى قۇرت يەپ چىش يىلىكىگە تەسىر قىلغانىدا چىشنىڭ قاتتىق ئاغرىغانلىقىنى ھېس قىلالايمىز» دېگەن بۇ پارچىدا چىش ئاغرىشنىڭ سەۋەبى ئىلمىي چۈشەندۈرۈلگەن
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
D
|
ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم قۇرۇلما _ جىش
كىچىككىنە چىش ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كىلچكە بەرداشلىق بىرەلەيدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇسىتەھكەم قۇرۇلما، شۇنداقلا ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنى مېخانىكىلىق يىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە، ئۇنىڭ يەنە ئاۋاز چىقىرىشقا ياردەم بېرىش ۋە چىراينىڭ تاشقى شەكلىنى ساقلاش رولى بار.
ئادەمنىڭ ھاياتىدا ئىلگىرى ـ كېيىن ئىككى قېتىم چىش چىقىدۇ. تۇغۇلۇپ ئالتە ئاي ئۆپچۆرىسىدە سۈت چىشى چىقىدۇ. سۈت چىشى 20 تال ئەتراپىدا بولۇپ، ئاستى ـ ئۈستىدە ئون تالدىن بولىدۇ. 6~7 ياشتىن باشلاپ سۈت چىش بىر - بىرلەپ چۈشۈپ تۇراقلىق چىش چىقىدۇ، 14 ياش ئۆيچۆرىسىگىچە 28 تال تۇراقلىق چىش چىقىپ بولىدۇ. شۇڭا قۇرامىغا يەتكەن ئادەمنىڭ 32 تال تۇراقلىق چىشى بولۇپ، ئاستى - ئۈستىدە 16 دىن بولىدۇ. يەنە بەزىلەرگە ئۆمۈر بويى ئەقىل چىشى چىقمايىدۇ، شۇڭا تۇراقلىق چىشنىڭ 28دىن 32 گىچە بولۇشى نورمال ئەھۋال.
چىش تاشقى شەكلى ۋە رولىغا ئاساسەن، ئۇدۇل چىش، قوزۇق چىش، ئىككى ئۇچلۇق چىش ۋە ئېزىق چىش دەپ ئايرىلىدۇ. ئۇدۇل چىش يېمەكلىكلەرنىي چىشلەشىكە، قـوزۇق چىش ئاساسىلىقى يېمەكلىكلەرنىي ئۈزۈشىكە ئىشىلىتىلىدۇ، ئىككـى ئۇچلـۇق چىـش يېمەكلىكلەرنى چايناشقا، ئېزىق چىش يېمەكلىكلەرنى ئېزىشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چايناش، ئېزىش ۋەزىپىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ.
ھەربىر چىش يەنە چىش تاجى، چىش بوينى، چىش يىلتىزىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا ئايرىلىدۇ. چىش تاجى دېگىنىمىز ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسىمنى، چىش يىلتىزى دېگىنىمىز ئۈستۈنكى ـ ئاستىنقى تاڭلايىدىكى چىش ئوقۇرىغا يېتىپ تۇرىدىغىنىنى، چىش بوينى دېگىنىمىز چىش يىلتىزى بىلەن چىش تاجى ئوتتۇرىسىدىكى سەل ئىنچىكە قىسىمنى كۆرسىتىدۇ ، ئۇنىڭ سىرتقى قىسمىنى چىش مىلىكى ئوراپ تۇرىدۇ.
چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بىر قەۋەت پارقىراق، سۈزۈك ئېمال ماددىسى بار، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم ماددا، قاتتىقلىق دەرىجىسى كۇۋارتىسقا يېقىنلىشىدۇ. چىش يىلتىزىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى بوشلۇق چىش بوشلۇقى دەپ ئاتىلىدۇ. چىش بوشلۇقىدا نۇرغۇن قان تومۇرلار ۋە نېرۋا قاتارلىق چىش يىلىكى توقۇلمىلىرى بار. شۇڭا، چىشنى قۇرۇت يەپ چىشنىڭ يىلىكىگە يەتكەندە چىش ناھايىتى قاتتىق ئاغرىيىدۇ. چىش ئەتراپىدىكى توقىۇلمىلار چىش ئەتراپىي توقۇلمىسىي دەپ ئاتىلىدۇ، ئىۇ چىش ئەتراپىي پەردىسى، چىش ئوقۇرى سۆڭىكى ۋە چىش مىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىش ئەتراپى توقۇلمىسى چىشنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە چايناش بېسىمىنى ئازايتىش رولىنى ئوينايدۇ.
چىشىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدا كېسەللىكلەر كۆرۈلىدۇ. چىش مىلىكى قىسىمىدا ئاسانلا چىش ئەتراپى ياللۇغى پەيىدا بولبۇپ، چىش مىلىكى قانايىدۇ، چىش ئەتراپى يىرىڭلايدۇ، چىش بوشايدۇ. چىش تاجى قىسمىدا چىشنى قۇرۇت يەپ ئادەمنى ئازابلايىدۇ. شۇڭا ياش ـ ئۆسمۈرلۈك مەزگىلدە ئېغىز بوشىلۇقى تازىلىقىغا دىققەت قىلىپ، ھەر كىۈنى ئەتىگەن ـ كەچتە چىش چوتكىلاش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ، چىش كېسەللىكىنىڭ ئالىدىنى ئېلىش لازىم.
|
بۇ بىر يارچە چۈشتەندۈرۈش ماقالىسى، لىېكىن ئۇنىڭدا باشىقا ئىپادىلەش. ئۇسۇللىرىمۇ مۇۋاپىق قوللىنىلغان
|
«چىش ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنىي مېخانىكىلىق پىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە» دېگەن جۈملىدە ئىككى قاتلاملىق ئوخشىتىش بار بولۇپ، ھەر ئىككى قاتلامدا چىشنىڭ خاس ئالاھىدىلىكى گەۋدىلەندۈرۈلگەن
|
«ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چاپناش، ئېزىش ۋەزىيىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايىدۇ، دېگەن جۈملىدە چىشنى چۈشەندۈرۈشتە ئادەملەشتۈرۈش ئۇسۇلى قوللىنىلغان، مۇنداق قىلىش چۈشەندۈرۈش ماقالىلىرىنىڭ ئالاھىدىلىكىگە خىلاپ بولىدۇ
|
«چىـش بوشـلۇقىدا نۇرغـۇن قـان تومـۇرلار ۋە نېـرۋا قاتـارلىق چىـش يىلىكـى توقۇلمىلىرى بولغانلىقتىن، چىشنى قۇرت يەپ چىش يىلىكىگە تەسىر قىلغانىدا چىشنىڭ قاتتىق ئاغرىغانلىقىنى ھېس قىلالايمىز» دېگەن بۇ پارچىدا چىش ئاغرىشنىڭ سەۋەبى ئىلمىي چۈشەندۈرۈلگەن
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
شېئىرىي ئەسەرلەر ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
C
|
«يىللارغا جاۋاب» ناملىق شىبئىردا شائىر شىبئىرنى قاباھەتلىك يىللارنىڭ ئادالەتسىرلىكىگە قارشى جەڭ قىلىش، كۈرەش قىلىش ئىرادىسى بىلەن باشلاپ، ئاخىرىنى ۋاقىت ئوقۇمىدىكى مەرمۇنلار يىلەن ئاخىرلاشتۇرغان
|
«بۇگۈن ۋە ئەتە» ناملىق شېئىردا شائىر «ئاقىللار ئەنىنى ئويلايىدۇ بىر - بىر، بەزىلەر بۇگلۇنگە تامامەن ئەسىر» دېيىش ئارقىلىق كەلگۈسىنى ئويلايىدىغان ئۈمىدۋار كىشىلەرنى مەدھىيەلەپ، بۈگۈننىلا ئويلايدىغان بىر قىسىم كىشىلەرنى تەنقىد قىلغان
|
«باغ قوپاردىم، تال ياغاچلىق، باش يوپۇرماق ئال چېچەك، يېمىشى ھىكمەتۇ پارىل ئايەت ئەخبار يۇلتۇزى» دېگەن مىسرالار رەبغۇرىنىڭ غەزىلىدىن ئېلىنغان بولۇپ، بۇ مىسرالاردىكى «باغ» «قىسسەسۇل ئەنىييا»نى كۆرسىتىدۇ، «يېمىش» يەنى كىتاينىڭ مەزمۇنى ئىلىم-ھېڭمەت، ئىشانلاردىن خەۋەر بەرگۈچى يۇلتۇرغا ئوخسىنىلغان
|
كىلاسىسىڭ ئەدەبىياتىمىزدىكى دەۋرداش شائىرلاردىن ئابىدۇللا پوسىكامىنىڭ شېئىرى بىلەن ئابدۇللا خاراباتىنىڭ شىئىرى شەكىل جەھەتتىن پەرقلىق بولسىمۇ، ئەمما جوڭلارنى ھۆرمەتلەش، ئىلىم-مەرىپەتلىك بولۇش، ئەخلاق-بەرىلەتكە دەۋەت قىلىش جەھەتلەردە مەرمۇن ئورتاقلىقىغا ئىگە
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
نەسرىي ئەسەرلەر ھەققىدە توغرا ئېيتىلغانلىرىنىڭ تولۇق گۇرۇپپىلانغىنى:
|
A
|
(1) (ئات) بىلەن (ئات مىمگەن كىشى)» ناملىق نەسردە ئاينور روھ بىلەن تەننىڭ مۇناسىۋىتىنى لىرىك ھەم بەدىئىي يول بىلەن مۇلاھىزە قىلىپ، ئىنساننىڭ ئادىمىبلىك قىممىتى، ئادىمىيلىك كامالىتى ھەققىدىكى پەلسەپىۋى يىكىرلەرىي ئىلگىرى سۈرگەنلىكى ئۈچۈن بۇ نەسرنى مۇھاكىمىلىك ئەسر دەيمىز.
(2) (گۈل ناخشىسى» ناملىق ئەسەردە ئاپتور ((ھالبۇكى، بۇ بەلسەپىۋى قائىدىلەرنى) تىخى ئىنسانلار تولۇق چۈشىنىپ كەتكىنى يىوق» دەپ بازغان. بۇ بەردىكى «پەلسەپىۋى قائىدە» ئىنسانلاردىكى تەقدىم قىلىش، بېغىشلاش ۋە كۆيۈنۈش روھىنى كۆرسىتىدۇ.
(3) كۈچ ئۇلاپ يۇگۈرۈش كالتىكى» ناملىق ئەسەردە ئەجداد ۋە ئەۋلاد ئوتتۇرىسىدىكى مىللىي ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش ھەمدە ھايات مۇساپىسىدىكى ئوبرازلاشقان رىقابەت كارتىنىسىنى ئىخچام ۋەقە، چوڭقۇر ھېسسىيات ئارقىلىق بىۋاسىتە ئىپادىلەپ بەرگەن.
(4) «ئالا ئىت قىياسى» ناملىق ئەسەردە ئاپتور دېڭىز تەسۋىرىنى ئىنچىكە، ئوبرازلىق تەسۋىرلەش، پىسخىكىلىق تەسۋىر ئارقىلىق پېرسوناژلار خاراكتېرىنى يارىتىش؛ مۇرەككەپ، جىددىي مۇھىت ئىچىدە باش تېمىنى يورۇتۇشتەك يېزىقچىلىق ماھارىتىنى قوللانغان.
(5) سەنئەتىنىڭ مەنىۋى كۈچى ئارقىلىق روھىي يۈكتىن قۇتۇلۇپ، ئامما ئارىسىغا قايتىپ كەلگەن ھەم مىللىي سەنئەتنىڭ قەدىر - قىممىتىنى ھەقىقىي تونۇپ يەتكەن بىر ئەۋلاد ياشلارنىڭ ئوبرازى يارىتىلغان ئەسەر ـــ 1979 ـ يىلى يېزىلغان «دولان ياشلىرى» ناملىق ھېكايىدۇر.
(6) مۇھەممەتئېلى زۇنۇننىڭ «مۇقام ئۇستازى» ناملىق دىرامىسىدا ئالاھىدە قىياپەتتە ئوتتۇرىغا چىقىدىغان مۇھىم پېرسوناژ تىلماچ بولۇپ، ئاپتور تىلماچ ئوبرازى ئارقىلىق «ئۇيغۇر 12 مۇقام»ىنىڭ بۈگۈنگىچە ساقلىنىپ قېلىشىدا تىلماچقا ئوخشاش ئاددىي كىشىلەرنىڭ ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان.
|
145
|
246
|
256
|
143
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
قوللىنىش تۈرىدىكى ئەسەرلەر ھەققىدىكى توغرا ئېيتىلغىنى:
|
B
|
«ھايۋانلارنىڭ ئوينىشىدىكى سىرلار» ناملىق ئەسەردە ئاپتورنىڭ ھايۋانلارنىڭ يالغۇز ئويناش، نەرسە ئويناش قاتارلىق ئويۇن تۈرلىرىگە ئاساسەن، تۆت خىل قىياسىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ھايۋانلارنىڭ ئويۇن ئوينىشىدىكى سىرلارنى ئىلمىي، توغرا ئېچىپ بەرگەن
|
«كۆلتېگىن مەڭگۈ تېشى» كۆك تۈرك خانلىقى دەۋرىدىكى قەھرىمان كۆلتېگىن نامىغا مىلادىيە 732 ـ يىلى يوللۇغ تېگىن تەرىپىدىن ئورنىتىلغان. بۇ «مەڭگۈ تاش»نىڭ تارىخىي تۈسى قويۇق بولۇپ، ئۇنىڭدا ئەينى دەۋردىكى كۆپلىگەن تارىخىي شەخسلەر ۋە ئۇلار ئېلىپ بارغان ئۇرۇشلار، كۆپلىگەن مىللەت - قەبىلە ناملىرى، يەر-جاي ناملىرى تىلغا ئېلىنغان
|
«جانلىقلار جەمئىيىتى» ناملىق ئەسەردە ئاپتور يەكىكە بىلەن كوللېكتىپ بىر -بىرىدىن ئايرىلالمايدىغانلىقى ئۈچۈن ئىنسانلارنىڭ يەككىلىكى نىسپىي مۇستەقىللىققا ئىگە ئەمەس، شۇڭا شەخس كوللېكتىپتىن ئايرىلسا، مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ، دەپ خۇلاسە چىقارغان
|
تەپسىلىي خەۋەر بىلەن ئەدەبىي ئاخباراتنىڭ يېزىقچىلىق ئوبيېكتى ئوخشاش بولسىمۇ، ئەمما بۇلار ئوتتۇرىسىدا روشەن پەرق بار. ئەدەبىي ئاخباراتتا ئوبرازلاشتۇرۇش ۋاسىتىلىرى قوشۇمچە قىلىنىدۇ. تەپسىلىي خەۋەردە پۇتلۈنلەي ئوبرازلاشقان بەدىئىي شەكىللەر ئارقىلىق ئوبيېكتىپ رېئاللىق بايان قىلىنىپ، كىشىگە كۈچلۈك ئوبرازلىق تۇيغۇ بەخش ئېتىدۇ
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
تۆۋەندە ئېيتىلغانلاردىن تېكىست مەزمۇنىغا ماس كەلمەيدىغىنى:
|
D
|
يەر شارى خاراكتبرلىك مۇھىت بۇلغىنىش
ئەگەر بىر ئىستاكان سۈزۈك سۇغا بىرنەچچە تامچە مەينەت سۇ تېمىپ كەتسە، شۇ بىر ئىستاكان سۇنى ئىچىشىكە بولمايىدۇ. مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشىمۇ مۇشۇنىڭغا ئوخشايدۇ. ئۇ زىيانلىق ھەم زەھەرلىك ماددىلارنىڭ ئاتموسىفىرا، سۇ، تۇپراق، ھايۋان، ئۆسۈملۈكلەرگە سۇنئىي ئامىللار ئارقىلىق زىيان يەتكۈزىدىغانلىقى، نەتىجىدە، بۇلارنىڭ قۇرۇلمىسى، ھالىتىدە ئۆزگىرىش يۈز بېرىدىغانلىقى، مۇشىۇ سەۋەبتىن ئىنسانلارنىڭ نورمال تۇرمۇشىغا بۇزغۇنچىلىق قىلىنىدىغانلىقى ۋە تەسىر يەتكۈزىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
20 ـ ئەسىرنىڭ 20 ـ يىللىرىدىن كېيىن، مۇھىتنىڭ دۇنياۋى خاراكتېرلىك بۇلغىنىشى ئىنسانلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە تەھىدىت يەتكۈزۈپ كەلىدى. ئىنسانلار مۇھىتنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا، سانائەتنىڭ بۇلغىنىشىنى تۈزەش، شەھەر مۇھىتى بۇلغىنىشىنىڭ ئۇنىۋېرسال ئالىدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى تۈزەش، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى ئۇنىۋېرسال تۈزەش، رايىون بۇلغىنىشىنى تىۈزەش قاتارلىق تۆت مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى. بىراق، خېلى ئۇزاق ۋاقىتقىچە كىشىلەرنىڭ نەزىرى بىر زاۋۇت، بىر ساھە، بىر دەريا ۋادىسى، بىر رايون بىلەنلا چەكلىنىپ قالدى. 20 ـ ئەسىرنىڭ 80 ـ يىللىرىدىن بۇيان، كىشىلەر ياشاشقا تەھدىت بولۇۋاتقىنى قىسمەن رايونلار بولۇپلا قالماستىن، بەلكى تېخىمۇ چوڭ دائىرىدىكى، ھەتتا يەر شارى خاراكتېرلىك مۇھىت بۇلغىنىشى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى.
يەر شارى مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسى ئىنتايىن ئېغىر، ھازىر كىشىلەر دىققەت ـ ئېتىبارىنى پارنىڭ ئېففېكتى، ئوزون قاتلىمىنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى ۋە كىسلاتالىق يامغۇر قاتارلىق ئاۈچ چاوڭ مەسالىگە قاراتتى. بۇنىڭىدىن باشاقا يەنە كىشىىنى خاتىرجەمسىزلەندۈرىدىغان بىر قاتار مەسىلىلەر بار. بۇلار يەنىلا ئاتموسفېرا، سۇ، ئوزۇقلۇق، تۇپراق قاتارلىق بىرقانچە جەھەتتىن ئىپادىلىنىدۇ. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مۇھىت يىرىك پىلانى مەھكىمىسىنىڭ ھاۋا، سۇ، ئوزۇقلۇقىنىڭ بۇلغىنىشىغا دائىر دوكلانىدا ئېيتىلىشىچە، پۈتۈن دۇنيادىكى شەھەرلەردە ياشاۋاتقان ئاھالىلەرنىڭ بەشتىن تۆت قىسمى بۇلغانغان ئاتموسىفېرا مۇھىتىدا ياشايدىكەن، تازىلىق ئۆلچىمىگە يەتمىگەن سۇنى ئىچىدىكەن. باشقا خەۋەرلەرگە قارىغاندا، پۈتۈن دۇنيادىكى 1 مىليارد 800 مىليون ئادەم بۇلغانغان سۇنى ئىچىدىكەن، يىلىغا %30 ئادەم مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى سەۋەبىدىن كېسەللىككە گىرىپتار بولىدىكەن.
مۇھىتنىڭ ئېغىر دەرىجىدە بۇلغىنىشى قەدىمىي ئىمارەتلەرنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىپ، ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىشقا تەھىدىت سىبلىپ، كىشىىلەرنىڭ ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزۈۋاتىدۇ. 2000 يىلىدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە ئافېنا قەدىمىي قورغىنىدىكى مەرمەر تاشلىق ئىمارەتلەر ۋە ھەيكەللەر يىمىرىلىشكە باشلىغان، نىيۇپورك لىبېرتى ئارىلىدىكى ئەركىنلىك ئىلاھىنىڭ مىس ھەيكىلىنىمۇ قېلىن بىر قەۋەت دات باسقان، ئېلىمىزىلگ چۇڭچىڭدىكى چاڭجياڭ دەرياسى كۆۋرۈكىنىڭ داتلاشماس پولات تەگلىكىمۇ داتلىشىپ كەتكەن.
مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئادەم تېنىگە بولغان خەۋپى تېخىمۇ ئېغىر. ئۇنى ئادەتتە جىددىي خاراكتېرلىك، ئاستا خاراكتېرلىك ۋە توپلانما خاراكتېرلىك دەپ ئۇچ خىلغا ئايرىشىقا بولىـدۇ. توپلانمـا خاراكتېرلىـك خەۋپ كەلگۈسـى خەۋپ دەپمـۇ ئاتىلىـدۇ. ئـۇ ئاساسلىقى راك، نورمالسىزلىق پەيدا قىلىش، توساتتىن ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. راك پەيدا قىلىشنى مىسالغا ئالساق، دۇنيا بويىچە ھەر يىلى بەش مىليون ئادەم راك كېسەللىكى سەۋەبىدىن ئۆلىدۇ، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ قارىشىچە، ئىنسانلاردىكى راكنىڭ ئىنتايىن زور قىسمىنى مۇھىت ئامىلى پەيدا قىلغان، ھالبۇكى، مۇھىت ئامىلى ئىچىدە خىمىيەلىك ماددىلار پەيىدا قىلغان راك كېسەللىكى %90نى ئىگىلەيىدۇ دەپ قارىماقتا.
مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى مەسىلىسىدە دۆلەت چېگراسى بولمايىدۇ، بۇنىڭ ئۈچلۈن كۆپلىگەن دۆلەتلەر، ھەتتا پۈتۈن دۇنيانىڭ ئورتاق تىرىشچانلىقىغا تايىنىشقا توغرا كېلىدۇ. بىزنىڭ بىرلا يەر شارىمىز بار، يەر شارى مۇھىتىنى قوغىداش پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ مەسئۇلىيىتى.
|
ئىنسانلار مۇھىت بۇلغىنىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا سانائەتنىڭ بۇلغىنىشىنى تۈزەش، شەھەر مۇھىتى بۇلغىنىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە تۈزەش، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى ئۇنىۋېرسال تۈزەش، رايون بۇلغىنىشىنى تۈزەش قاتارلىق مۇساپىلەرنى بېسىپ ئۆتتى
|
مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى زىيانلىق ھەم زەھەرلىك ماددىلارنىڭ سۈنئىي ئامىللار ئارقىلىق ئاتموسىفىرا، سۇ، تىۋېراق، ھايۋان، ئۆسۈملۈكلەرنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ھالىتىدە زىيانلىق ئۆزگىرىش پەيدا قىلىش جەريانى بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ نورمال تۇرمۇشىغا تەسىر يەتكۈزىدۇ
|
يەر شارى مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسىدە ھازىر كىشىلەر دىققەت ئېتىبارىنى پارنىك ئېففېكتى، ئوزون قاتلىمىنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى ۋە كىسلاتالىق يامغۇر قاتارلىق ئۈچ چوڭ مەسىلىگە قاراتتى
|
مۇھىت بۇلغىنىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا كىشىلەرنىڭ نەزىرى بىر زاۋۇت، بىر ساھە، بىر دەريا ۋادىسى، بىر رايون بىلەنلا چەكلىنىپ قالماى، بەلكى ھەربىر شەخس، ھەربىر ئورۇن ئۆز رايونى، ئۆز ئەھۋالىنى چىقىش قىلغان ھالدا مۇھىتنى قوغداشقا ئەھمىيەت ببرىشى كبرەك
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
تېكىستنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسلانغاندا تۆۋەندىكى ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
C
|
يەر شارى خاراكتبرلىك مۇھىت بۇلغىنىش
ئەگەر بىر ئىستاكان سۈزۈك سۇغا بىرنەچچە تامچە مەينەت سۇ تېمىپ كەتسە، شۇ بىر ئىستاكان سۇنى ئىچىشىكە بولمايىدۇ. مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشىمۇ مۇشۇنىڭغا ئوخشايدۇ. ئۇ زىيانلىق ھەم زەھەرلىك ماددىلارنىڭ ئاتموسىفىرا، سۇ، تۇپراق، ھايۋان، ئۆسۈملۈكلەرگە سۇنئىي ئامىللار ئارقىلىق زىيان يەتكۈزىدىغانلىقى، نەتىجىدە، بۇلارنىڭ قۇرۇلمىسى، ھالىتىدە ئۆزگىرىش يۈز بېرىدىغانلىقى، مۇشىۇ سەۋەبتىن ئىنسانلارنىڭ نورمال تۇرمۇشىغا بۇزغۇنچىلىق قىلىنىدىغانلىقى ۋە تەسىر يەتكۈزىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
20 ـ ئەسىرنىڭ 20 ـ يىللىرىدىن كېيىن، مۇھىتنىڭ دۇنياۋى خاراكتېرلىك بۇلغىنىشى ئىنسانلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە تەھىدىت يەتكۈزۈپ كەلىدى. ئىنسانلار مۇھىتنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا، سانائەتنىڭ بۇلغىنىشىنى تۈزەش، شەھەر مۇھىتى بۇلغىنىشىنىڭ ئۇنىۋېرسال ئالىدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى تۈزەش، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى ئۇنىۋېرسال تۈزەش، رايىون بۇلغىنىشىنى تىۈزەش قاتارلىق تۆت مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى. بىراق، خېلى ئۇزاق ۋاقىتقىچە كىشىلەرنىڭ نەزىرى بىر زاۋۇت، بىر ساھە، بىر دەريا ۋادىسى، بىر رايون بىلەنلا چەكلىنىپ قالدى. 20 ـ ئەسىرنىڭ 80 ـ يىللىرىدىن بۇيان، كىشىلەر ياشاشقا تەھدىت بولۇۋاتقىنى قىسمەن رايونلار بولۇپلا قالماستىن، بەلكى تېخىمۇ چوڭ دائىرىدىكى، ھەتتا يەر شارى خاراكتېرلىك مۇھىت بۇلغىنىشى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى.
يەر شارى مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسى ئىنتايىن ئېغىر، ھازىر كىشىلەر دىققەت ـ ئېتىبارىنى پارنىڭ ئېففېكتى، ئوزون قاتلىمىنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى ۋە كىسلاتالىق يامغۇر قاتارلىق ئاۈچ چاوڭ مەسالىگە قاراتتى. بۇنىڭىدىن باشاقا يەنە كىشىىنى خاتىرجەمسىزلەندۈرىدىغان بىر قاتار مەسىلىلەر بار. بۇلار يەنىلا ئاتموسفېرا، سۇ، ئوزۇقلۇق، تۇپراق قاتارلىق بىرقانچە جەھەتتىن ئىپادىلىنىدۇ. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مۇھىت يىرىك پىلانى مەھكىمىسىنىڭ ھاۋا، سۇ، ئوزۇقلۇقىنىڭ بۇلغىنىشىغا دائىر دوكلانىدا ئېيتىلىشىچە، پۈتۈن دۇنيادىكى شەھەرلەردە ياشاۋاتقان ئاھالىلەرنىڭ بەشتىن تۆت قىسمى بۇلغانغان ئاتموسىفېرا مۇھىتىدا ياشايدىكەن، تازىلىق ئۆلچىمىگە يەتمىگەن سۇنى ئىچىدىكەن. باشقا خەۋەرلەرگە قارىغاندا، پۈتۈن دۇنيادىكى 1 مىليارد 800 مىليون ئادەم بۇلغانغان سۇنى ئىچىدىكەن، يىلىغا %30 ئادەم مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى سەۋەبىدىن كېسەللىككە گىرىپتار بولىدىكەن.
مۇھىتنىڭ ئېغىر دەرىجىدە بۇلغىنىشى قەدىمىي ئىمارەتلەرنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىپ، ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىشقا تەھىدىت سىبلىپ، كىشىىلەرنىڭ ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزۈۋاتىدۇ. 2000 يىلىدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە ئافېنا قەدىمىي قورغىنىدىكى مەرمەر تاشلىق ئىمارەتلەر ۋە ھەيكەللەر يىمىرىلىشكە باشلىغان، نىيۇپورك لىبېرتى ئارىلىدىكى ئەركىنلىك ئىلاھىنىڭ مىس ھەيكىلىنىمۇ قېلىن بىر قەۋەت دات باسقان، ئېلىمىزىلگ چۇڭچىڭدىكى چاڭجياڭ دەرياسى كۆۋرۈكىنىڭ داتلاشماس پولات تەگلىكىمۇ داتلىشىپ كەتكەن.
مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئادەم تېنىگە بولغان خەۋپى تېخىمۇ ئېغىر. ئۇنى ئادەتتە جىددىي خاراكتېرلىك، ئاستا خاراكتېرلىك ۋە توپلانما خاراكتېرلىك دەپ ئۇچ خىلغا ئايرىشىقا بولىـدۇ. توپلانمـا خاراكتېرلىـك خەۋپ كەلگۈسـى خەۋپ دەپمـۇ ئاتىلىـدۇ. ئـۇ ئاساسلىقى راك، نورمالسىزلىق پەيدا قىلىش، توساتتىن ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. راك پەيدا قىلىشنى مىسالغا ئالساق، دۇنيا بويىچە ھەر يىلى بەش مىليون ئادەم راك كېسەللىكى سەۋەبىدىن ئۆلىدۇ، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ قارىشىچە، ئىنسانلاردىكى راكنىڭ ئىنتايىن زور قىسمىنى مۇھىت ئامىلى پەيدا قىلغان، ھالبۇكى، مۇھىت ئامىلى ئىچىدە خىمىيەلىك ماددىلار پەيىدا قىلغان راك كېسەللىكى %90نى ئىگىلەيىدۇ دەپ قارىماقتا.
مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى مەسىلىسىدە دۆلەت چېگراسى بولمايىدۇ، بۇنىڭ ئۈچلۈن كۆپلىگەن دۆلەتلەر، ھەتتا پۈتۈن دۇنيانىڭ ئورتاق تىرىشچانلىقىغا تايىنىشقا توغرا كېلىدۇ. بىزنىڭ بىرلا يەر شارىمىز بار، يەر شارى مۇھىتىنى قوغىداش پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ مەسئۇلىيىتى.
|
20 ـ ئەسىرنىڭ 20 ـ يىللىرىدىن كېيىن مۇھىتنىڭ دۇنياۋى خاراكتېرلىك بۇلغىنىشى ئىنسانلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە تەھدىت يەتكۈزۈپ كەلدى، مۇشۇ ۋاقىتتىن باشلاپ كىشىلەر ياشاشقا تەھدىت بولۇۋاتقان مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ يەر شارى خاراكتېرلىك مەسىلە ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى
|
ئىنسانلاردىكى راك كېسەللىكىنىڭ زور قىسمىنى مۇھىت ئامىلى پەيىدا قىلغان، ئۇنىڭدىن باشقا خىمىيەلىك ماددىلار پەيدا قىلغان راك كېسەللىكىمۇ خېلى كـۆپ نىسـبەتنى ئىگىلەيدۇ
|
مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئادەم تېنىگە بولغان خەۋپىنى جىددىي خاراكتېرلىك، ئاستا خاراكتېرلىك ۋە توپلانما خاراكتېرلىك دەپ ئۈچ خىلغا ئايرىشقا بولىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدىكى توپلانما خاراكتېرلىك خەۋپ راك كېسەللىكى، نورمالسىزلىق پەيدا قىلىش، توساتتىن ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ
|
ئاتموســفېرانىڭ بۇلغىنىشــى ـــ ســۇ يېتىشمەســلىك، ئوزۇقلــۇق ۋە تۇپراقنىــڭ بۇلغىنىسى قاتارلىق مۇھىت مەسىلىلىرىنى يەيدا قىلىدۇ
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
تېكىست مەزمۇنىغا ئاساسلانغاندا تۆۋەندە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
B
|
يەر شارى خاراكتبرلىك مۇھىت بۇلغىنىش
ئەگەر بىر ئىستاكان سۈزۈك سۇغا بىرنەچچە تامچە مەينەت سۇ تېمىپ كەتسە، شۇ بىر ئىستاكان سۇنى ئىچىشىكە بولمايىدۇ. مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشىمۇ مۇشۇنىڭغا ئوخشايدۇ. ئۇ زىيانلىق ھەم زەھەرلىك ماددىلارنىڭ ئاتموسىفىرا، سۇ، تۇپراق، ھايۋان، ئۆسۈملۈكلەرگە سۇنئىي ئامىللار ئارقىلىق زىيان يەتكۈزىدىغانلىقى، نەتىجىدە، بۇلارنىڭ قۇرۇلمىسى، ھالىتىدە ئۆزگىرىش يۈز بېرىدىغانلىقى، مۇشىۇ سەۋەبتىن ئىنسانلارنىڭ نورمال تۇرمۇشىغا بۇزغۇنچىلىق قىلىنىدىغانلىقى ۋە تەسىر يەتكۈزىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
20 ـ ئەسىرنىڭ 20 ـ يىللىرىدىن كېيىن، مۇھىتنىڭ دۇنياۋى خاراكتېرلىك بۇلغىنىشى ئىنسانلارنىڭ بىخەتەرلىكىگە تەھىدىت يەتكۈزۈپ كەلىدى. ئىنسانلار مۇھىتنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىشتا، سانائەتنىڭ بۇلغىنىشىنى تۈزەش، شەھەر مۇھىتى بۇلغىنىشىنىڭ ئۇنىۋېرسال ئالىدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى تۈزەش، ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى ئۇنىۋېرسال تۈزەش، رايىون بۇلغىنىشىنى تىۈزەش قاتارلىق تۆت مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى. بىراق، خېلى ئۇزاق ۋاقىتقىچە كىشىلەرنىڭ نەزىرى بىر زاۋۇت، بىر ساھە، بىر دەريا ۋادىسى، بىر رايون بىلەنلا چەكلىنىپ قالدى. 20 ـ ئەسىرنىڭ 80 ـ يىللىرىدىن بۇيان، كىشىلەر ياشاشقا تەھدىت بولۇۋاتقىنى قىسمەن رايونلار بولۇپلا قالماستىن، بەلكى تېخىمۇ چوڭ دائىرىدىكى، ھەتتا يەر شارى خاراكتېرلىك مۇھىت بۇلغىنىشى ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتتى.
يەر شارى مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىش مەسىلىسى ئىنتايىن ئېغىر، ھازىر كىشىلەر دىققەت ـ ئېتىبارىنى پارنىڭ ئېففېكتى، ئوزون قاتلىمىنىڭ بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىشى ۋە كىسلاتالىق يامغۇر قاتارلىق ئاۈچ چاوڭ مەسالىگە قاراتتى. بۇنىڭىدىن باشاقا يەنە كىشىىنى خاتىرجەمسىزلەندۈرىدىغان بىر قاتار مەسىلىلەر بار. بۇلار يەنىلا ئاتموسفېرا، سۇ، ئوزۇقلۇق، تۇپراق قاتارلىق بىرقانچە جەھەتتىن ئىپادىلىنىدۇ. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ۋە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى مۇھىت يىرىك پىلانى مەھكىمىسىنىڭ ھاۋا، سۇ، ئوزۇقلۇقىنىڭ بۇلغىنىشىغا دائىر دوكلانىدا ئېيتىلىشىچە، پۈتۈن دۇنيادىكى شەھەرلەردە ياشاۋاتقان ئاھالىلەرنىڭ بەشتىن تۆت قىسمى بۇلغانغان ئاتموسىفېرا مۇھىتىدا ياشايدىكەن، تازىلىق ئۆلچىمىگە يەتمىگەن سۇنى ئىچىدىكەن. باشقا خەۋەرلەرگە قارىغاندا، پۈتۈن دۇنيادىكى 1 مىليارد 800 مىليون ئادەم بۇلغانغان سۇنى ئىچىدىكەن، يىلىغا %30 ئادەم مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى سەۋەبىدىن كېسەللىككە گىرىپتار بولىدىكەن.
مۇھىتنىڭ ئېغىر دەرىجىدە بۇلغىنىشى قەدىمىي ئىمارەتلەرنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىپ، ئىجتىمائىي ئىشلەپچىقىرىشقا تەھىدىت سىبلىپ، كىشىىلەرنىڭ ساغلاملىقىغا خەۋپ يەتكۈزۈۋاتىدۇ. 2000 يىلىدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە ئافېنا قەدىمىي قورغىنىدىكى مەرمەر تاشلىق ئىمارەتلەر ۋە ھەيكەللەر يىمىرىلىشكە باشلىغان، نىيۇپورك لىبېرتى ئارىلىدىكى ئەركىنلىك ئىلاھىنىڭ مىس ھەيكىلىنىمۇ قېلىن بىر قەۋەت دات باسقان، ئېلىمىزىلگ چۇڭچىڭدىكى چاڭجياڭ دەرياسى كۆۋرۈكىنىڭ داتلاشماس پولات تەگلىكىمۇ داتلىشىپ كەتكەن.
مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئادەم تېنىگە بولغان خەۋپى تېخىمۇ ئېغىر. ئۇنى ئادەتتە جىددىي خاراكتېرلىك، ئاستا خاراكتېرلىك ۋە توپلانما خاراكتېرلىك دەپ ئۇچ خىلغا ئايرىشىقا بولىـدۇ. توپلانمـا خاراكتېرلىـك خەۋپ كەلگۈسـى خەۋپ دەپمـۇ ئاتىلىـدۇ. ئـۇ ئاساسلىقى راك، نورمالسىزلىق پەيدا قىلىش، توساتتىن ئۆزگىرىش پەيدا قىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. راك پەيدا قىلىشنى مىسالغا ئالساق، دۇنيا بويىچە ھەر يىلى بەش مىليون ئادەم راك كېسەللىكى سەۋەبىدىن ئۆلىدۇ، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتىنىڭ قارىشىچە، ئىنسانلاردىكى راكنىڭ ئىنتايىن زور قىسمىنى مۇھىت ئامىلى پەيدا قىلغان، ھالبۇكى، مۇھىت ئامىلى ئىچىدە خىمىيەلىك ماددىلار پەيىدا قىلغان راك كېسەللىكى %90نى ئىگىلەيىدۇ دەپ قارىماقتا.
مۇھىتنىڭ بۇلغىنىشى مەسىلىسىدە دۆلەت چېگراسى بولمايىدۇ، بۇنىڭ ئۈچلۈن كۆپلىگەن دۆلەتلەر، ھەتتا پۈتۈن دۇنيانىڭ ئورتاق تىرىشچانلىقىغا تايىنىشقا توغرا كېلىدۇ. بىزنىڭ بىرلا يەر شارىمىز بار، يەر شارى مۇھىتىنى قوغىداش پۈتكۈل ئىنسانىيەتنىڭ مەسئۇلىيىتى.
|
مۇھىينىڭ ئۇلغىنىشى ئادەم بەدىيىنىڭ ساغلاملىقىغا بىۋاسىتە زىيان يەتكۈزىيدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا ئىمارەتلەرنى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىپ، ئىجتىمائىي ئىشلەيچىقىرىشقا تەھدىت سالىدۇ
|
نۆۋەتتە يۈتۈن دۇنيادىكى سەھەرلەردە باشاۋاتقان ئاھالىلەرىنىڭ نەشتىن تۆپ قىسمى بۇلغانغان ئاتموسقىرا مۇھىتىدا ياشايدىكەن. تارىلىق ئاۋلچىمىگە يەتمىگەن ساۋىي ئىچىدىكەن، بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن شەھەرلەرنىڭ كۆلىمىنى كىڭەيتىشكە، بىر قىسىم بىرا - بازارلارنى ئالدىن شەھەرلەشتۇرۈشكە توغرا كېلىدۇ
|
ئاقىنا قەدىمىتى قورغىنىدىكى ئىمارەت ۋە ھەيكەللەرنىڭ يىمىرىلىيىشى، ئامىرىكىدىكى ئەركىنلىك ئىلاھى مىس ھەيكىلى ۋە جاڭجىاڭ دەرياسى چوڭ كىۆۋرۈكى تەگلىكىنىڭ داب بېسىشى قاتارلىقلار مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئىلسانلارنىڭ ئىجتىمائىى ئىشلەنجىقىرىشىغا تەھدىت سىلىۋاتقانلىقىنىڭ بىر ئۈرلۈك ئىپادىسى
|
بەر شارى مۇھىنىنىڭ ئۇلغىنىسشىدا گەرجە ھەممىلا ئادەمىسىڭ جاۋانكىارلىقى بولمىسىمۇ، بىراق مۇھىت بۇلغىنىشىنىڭ ئالىدىنى ئىلىش ۋە مۇھىتنى ئاسراشىنا ھەممە ئادەمنىڭ مەسئۇلىيىتى بار
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
فونېتىكا ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
B
|
«ئۇستازىنى ھۆرمەتلىگەن كىشىنىڭ ئورنى يۇقىرى بولىدۇ ، ئەرىزلىك مەرتىۋىسىگە ئىرىىشىدۇ.» دېگەن جۈملىدە ئىۈچ سىۆزدە تاۋۇشىلارنىڭ ئاخىزلىشىىشى، بىلر سىۆزدە تاۋۇشلارنىڭ جۇشۇپ قىلىشى كۆرۈلگەن بولۇپ، ‹‹ئەزىرلىك›› دىگەن سۆزگە قوشىۋىغان فوسۇمجە ئۈرۈك ناۋۇشلارىنىڭ ماسلىسىس قائىدىسى بويىچە ئۇلانغان
|
«كىر ياسقان كېيىمنىڭ كېرىنى سۇ يىلەن يۇسا جىقىپ كېيىدۇ، سۆر كېرىتى يۇيۇپ جىقىرىشىنڭ ھېچقانداق ئامالى بوقتۇر» دىگەن جۇملىدە ئىككى سۆردىكى «ئا، ئە» ناۋۇشىي «ئىي» تاۋۇشىغا ئاخىرلاسقان، بىر سۆردە تاۋۇشلارنىڭ قوشۇلۇپ قىلىسى ھادىسىسى كۆرۈلگەن. جۇملىدە ئىككى سۆز تەركىبىدىكى سورۇق ناۋۇشلار ھەم بىل ئىورنى، ھەم لەۋ ھالىتى جەھەتتە ماسلىشىپ كەلگەن
|
ك حبر «و. ك. ب» دووسلىرى بىلەن ئاباغلاسقان كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرگە سەجس قوسۇمچىلىرى ئۇلانغان چاغدا سۆر ئاخىرىدىكى «ق. ك. پ» تاۋۇسلىرى «غ. گ. و»غا تەنەيبۇر قىلىنىدۇ ۋە سۇنداق بېرىلىدۇ
|
«يېرىۋىلىشقا تېگىشلىك بىلىملەرىي يېزىۋال، ھەممىنى ئەستە ساقلايمەن دېيىش ئەجمەقلىق» دېگەن جۈملىدە ئىككى سۆزدىكى تۆپ ئورۇنىدا تاۋۇسلارنىڭ ئاخىرلىشىسى، ىبر سۆردە تاۋۇشىلارنىڭ قوشتۇلۇپ قېلىتىشى كىۆرۈلگەن. بولتۇپ جۇملىندىكى كىچلىش فوشۇمچىلىرى سۆزلەرگە سورۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش فائىدىسى بويىچە قوسۇلغان
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
لېكسىيە ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىسى:
|
C
|
ئوبىيكتىپ شەيئىلەر ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەنلىرىنىڭ كىشى مېڭىسىدە ئەكس ئېتىسى جۈشەنچە دېيىلىدۇ. چۈشەنچە سۆز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. لېكىن بەرى سۆزلەر شەيئىلەر بوغرىسىدا بىرەر چۈشتەنچە ئۇقتۇمىنى بىلدۈرەلمەيىدۇ. يەنە بەرى جۈشتەنچىلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەرنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ
|
«خامانغا سېلىنغان ئۆى بەرىكەت تاپالماس» دېگەن تۇراقلىق ئىبارە جامائەت مال مۈلۈكىنى قاقتى - سوقتى قىلىدىغان زىيانغا ئۇچرىتىدىغانلارنىڭ راۋاج تاپالمايدىغانلىقىنى، خاراب بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ
|
<بەگ بولساڭ ئىشىڭغا كۆڭۈل قوي، سەۋەبى خەلق قويغا ئوخشايدۇ، بەگ ئۇنىڭ قويچىسى، قوي باققۇچى قويغا مېھرىبان بولۇشي كېرەك بولغانىدەك، ھۆكۈمىدارمۇ ئاۋامغا مەسئۇل بولۇشى لازىم» دېگەن جۈملىدە شەكىلداش سۆز، مەنىداش سۆزلەردىن باشقا كۆچمە مەنىدە قوللىنىلىدىغان سۆزمۇ بار. جۈملىدە يەنە ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزدىن بىرى بار
|
«ئادالەت بىلەن ئاۋام گۈللەيدۇ، دۇنيا تۈزىلىدۇ، زۇلۇم بىلەن خەلق خارابلىشىدۇ. دۇنيا بۇزۇلىدۇ.» دېگەن جۈملىدە ئىككى گۇرۇپپا قارىمۇقارشى مەنىلىك سۆز بار. ئىككى سۆز ئۆزئارا مەنىداش بولۇپ كەلگەن
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
سۆز تۈركلۈملىرى ۋە ئۇلارنىڭ گىرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرى ھەققىدە ئېيتىلغانلاردىن توغرىلىرىنىڭ تولۇق گۇرۇپپىلانغىنى:
|
D
|
(1)سۆزلەرنىڭ تۈركۈملەرگە بۆلۈنۈشى ۋە ئۇلارنىڭ گىرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرى مورفولوگىيەنىڭ تەتقىقات ئوبيېكتى. شۇڭا سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى، تۈرلىنىشى ۋە سۆز مەنىسىدىكى ئۆزگىرىشلەرنى تەتقىق قىلساق بۇ مورفولوگىيەگە تەۋە بولىدۇ.(2) بىلىملىك كۆزلىگەن تىلەككە يېتەر، بىلىمسىز يول ئىزدەپ ئارماندا كېتەر»دېگەن جۈملىدە بەش ياسالما سۆز بولۇپ، بۇلارنىڭ ئۈچىنىڭ تومۇرى پېئىل، ئىككىسىنىڭ تومۇرى ئىسىم. ياسالما سۆزلەرنىڭ ئىككىسىگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ئارقىمۇئارقا قوشۇلغان.
|
ئۆزىنىڭ بىر ئۆگەنگۈچى ئىكەنلىكىنى ھەر ۋاقىت ئېسىدە تۇتىدىغان ئادەم ( ئۆزىنى ھېچقانىداق ئەھمىيىتى يىوق ئىشلارغا ئۇرمايىدۇ.» دېگەن جۈملىدىكى ئالماشىلار مەنىسىدىن ئۆزلۈك ئالمىشى، بەلگىلەش ئالمىشى ۋە بولۇشسىزلىق ئالمىشىدۇر. جۇملىدە شەخسسىز يېئىلدىن سۈپەتداش بار.(2) سىنىپىمىزدىكى كىچىگ قىرائەتخانىغا ئوقۇغۇچىلار تۆتتىن - بەشتىن كىتاب تەقىدىم قىلىشتى. ھازىرغىچە جەمئىلى ئاتمىش بەش كىتاب يىغىلىدى، ئەمەت بىلەن ئىككىمىز بۇ كىتابلارنىڭ ئون نەچچە پارچىسىنى ئوقۇپ بولدۇق» دېگەن جۇملىدە تەقسىم سان، ساناق سان، كىشىلىك سان ۋە مۆلچەر سانلار بار. جۇملىدىكى مىقدارلار كېلىش مەنبەسىدىن خاس مىقدار ساندىن باشقا سۆزلەر بىلەن بىرىكىپ شەيئى مىقدار ھاسىل قىلغان.
|
جاپا بىلەن ساڭا بىر ھەرپ ئۆگەتكەن كىشىنىڭ ھەققىنى يۈز تىللا بىلەنمۇ ئادا ( قىلالمايسەن» دېگەن جۈملىدە ياردەمچى سۆزدىن ئۈچى بار بولۇپ ئۇلار تىركەلمە ۋە يۈكلىمىگە تەۋە. جۈملىدە بىر تىركەلمە سان مىقدار ۋەزىپىسىدە كەلگەن. (2)هاۋا شۇنداق ئوچۇق. كۈننىڭ يالتىراپ تۇرغان نۇرى ئاستىدا قىزىل، سارغۇچ، ئاپپاق گۈللەر كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى ئۆزىگە جەلپ قىلماقتا» دېگەن جۇملىدە ئاشۇرما دەرىجىدىكى سۈپەتتىن ئىككىسى، ئەسىلىي دەرىجىدىكى سۈپەتتىن بىرى، كېمەيىتمە دەرىجىدىكى سۈپەتتىن بىرى بار. بۇ سۈپەتلەردىن بىرى خەۋەر ۋەزىپىسىدە كەلگەن، قالغانلىرى ئېنىقلىغۇچى ۋەزىيىسىدە كەلگەن.
|
ئۆزىگە خاس ياسىغۇچى قوشىۋمچىلىرىنىڭ يوقلىۇقى، جۈملىنىڭ ھەممە بىۆلىكى بولالايدىغانلىقى ۋە جۇملىدە ياردەمچى يېئىللار بىلەن بىرىكىپ كىلەلەبىدىغانلىقى ئالماش بىلەن سانلارغا ئورتاق گىرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتتۇر.(2)«دۈشمەنگە ھەرگىز بىخۇد بولما، ئۇنىڭغا قەنئىي يېقىنلاشما، نېرى بۇر. سەن ئۇنى بىخۇدلاشتۇرۇپ تۇيۇقسىز زەربە بەر.» دېگەن جۇملىدە ئورۇن رەۋىشىدىن بىرى، ھالەت رەۋىشىدىن بىرى، دەرىجە رەۋىشىدىن ئىككىسى بولۇپ جۈملىدىكى شەخسلىك پېئىللار بۇيرۇق رايىدا ، كېلىدىغان زاماندا كەلگەن .
|
|
تۆۋەندىكى ھەربىر تارماق سوئالغا بېرىلگەن نۆت خىل جاۋاب ئىچىدە يەقەت بىرسىلا سوئالنىڭ نەلىپىگە ئۇيغۇن. شۇ جاۋاىنى تاللاپ، جاۋاب بېزىش كارتوچكىسىدىكى ماس ئۇچۇر تۇقتىسىنى بوياڭ
|
3
|
سىنتاكسىسلىق تەھلىللەردىن توغرىسى:
|
A
|
«تاغ باغرىدىكى چىمەنىلەر مەيىن شامالدا ئاستا بەلبۇنمەكتە.» دېگەن جۇملە تۈزۈلۈشىدىن ئاددىي جاۋەلە بولىۋپ، جۇەللىدە چىرەنىشىش مۇناسىۋىتىدە كەلگەن ئىككى ئىسىم ئىنىقلىغۇچى بولغان، سۈيەت بىلەن ئېنىقلانغان ئىككى ئىسىم خەۋەرگە باغلىنىپ ىرى ئىگە خەۋەر مۇناسىۋىتىنى، يەنە بىرى باشقۇرۇش مۇناسىۋىتىنى ھاسىل قىلغان
|
«نادانغا يېقىنلاشما، ئادان كىشىدىن يىراق تۇر، ئۇلاردىن قاچ، چۈنكى نادانلارنىڭ سۆز - ھەرىكەتلىرى تامامەن قوپالدۇر» دېگەن جۈملە تۆت ئاددىي جۈملىدىن تۈزۈلگەن نەڭداش مۇرەككەپ جاۋەلە بولۇپ، ئاۋۋالقى ئاۋچ ئاددىي جاۋەلە تۈزۈلۈشىدىن بىسق ئىگىلىك تولۇقسىز ئاددىي خۈملە
|
ئەگەر ئاچچىقىڭ كەلسە تۇت، سەۋر قىل. سەۋرلىك كىشىنىڭ ئاقىۋىتى شادلىق بولغۇسىدۇر» دېگەن خاملە تۈزۈلۈشىدىن ئارىلاش مۇرەككەپ جاملە بولۇپ ئاخىرقى -خۇملىنىڭ ئىگىسى رەۋىش، خەۋىرى يېئىلدۇر
|
يامانغا يېقىنلاشما ئەي ئۇلۇغ ئىنسان، دىققەت فىلغىىكى ئاق نەرسىگە قارا تېز يۇقىدۇ» دېگەن جۇملە ئارىلاش مۇرەككەپ جۇملە بولۇپ، جۇملە تەركىبىدە جۇملە بىلەن گىراممانىكىلىق باغلىنىشى بوق سۆزلەردىن قارانما سۆز بار. بىرىنچى ئاددىي جازملە مەزمۇن خەھەتتىن بۇيرۇق جۇملىدۇر
|
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
B
|
قانداق چىراغ بولۇش كېرەك شېن يۈەن
ئۇستاز دەم ئېلىشقا چىقىش ئالدىدا كىچىك شاگىرتىغا قايتا ـ قايتا ئاگاھلاندۇرۇپ: - ھەرقانداق ۋاقىتتا، گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك، ـــ دېدى. شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ ماقۇللۇق بىلدۈردى.
ئون يىلدىن كېيىن، ئاللىقاچان ئۇستازغا ئايلاىغان شاگىرت ئۇستازىنى ئىزدەپ بېرىپ باھايىتى پەرىشانلىق بىلەن:
ــ ئۇستاز، مەن باشتىن ـ ئاخىر سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىپ كەلىدىم. قانىداق ئىش بولۇشتىن قەتئىينەزەر بىرەر ئېغىزمۇ ئارتۇق گەپ قىلمىدىم، پەقەت باش چۆكلۈرۈپ ئىشلەشنىلا بىلدىم. زاۋۇت ئۈچۈن نۇرغۇن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ بېرىپلا قالماي، يەنە يېتەرلىك تېخنىكا ئىگىلىدىم. بىراق، ھېچ چۈشەنمىدىم، خىزمەت ئىستاژى مەنىدىن تـۆۋەن كىشىلەرنىڭ ئەمىلى. مائاشى ئۆستى. بىراق، مەن يەنىلا ئون يىل بۇرۇنقى ئىش ھەققىمنى ئېلىۋاتىمەن، - دېدى.
ــ سـەن ھەقىقەتەن زاۋۇتتا ئورنىۋڭنى ئالغۇدەك باشىقا ئادەم يىوق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرەلەمسەن؟ - دەپ سورىدى ئۇستاز.
- جەزملەشتۈرەلەيمەن، - دېدى شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ.
ــ ئۇنداقتا، سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ، ــ دېدى ئۇستاز، شاگىرت گاڭگىراپ سورىدى:
- بىر كۈن رۇخسەت سورامدىم؟
ــ شۇنداق، قانداق سەۋەب بولسا بولۇۋېرىدۇ. سەن چوقۇم بىر كۈن رۇخسەت سورا. چۈنكى، ھەرقانداق چىراغ داۋاملىق يورۇق تۇرسا ھېچكىمنىڭ كارى بولمايىدۇ. پەقەت بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسىلا، كىشىلەر پايپېتەك بولۇشۇپ كېتىدۇ... ــ دېدى ئۇستاز.
ئۇ ئۇستازىنىڭ نىمە دېمەكچى بولۇۋاتقىنىنى چۈشىنىپ، بىر كۈن رۇخسەت سورىدى. ئويلىمىغان يەردىن ئەتىسى ئەتىگەنـدە، شاگىرت ئىشقا كېلىشى بىلەن زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭ پۈتۈن زاۋۇتنىڭ باش تېخنىكى بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم ئىش ھەققىنىمۇ ئۆستۈردى. ئەسىلىدە ئۇ رۇخسەت سورىغان كىۈنى زاۋۇت باشىلىقى زاۋۇتتا ئۇ بولمىسا بولمايىدىغانلىقىنى بايقىغان. جۈنكى، بارلىق كاشىلىلارنىڭ ھەممىسىنى شۇلا بىر تەرەپ قىلالايدىكەن، باشقىلارنىڭ تېخنىكىسى يەتمەيدىكەن.
ئۇ تولىمۇ خۇشال بولدى، ئۇستازىنىڭ دانالىقىغا ئىچ ـ ئىچىدىن قايىل بولدى. ئىش ھەققى ئۆسىكەندىن كېيىن ئۇنىڭ تۇرمۇشىدىمۇ ياخشىلىنىش بولىدى: ماشىنا، ئۆي سېتىۋالدى، ئۆيلىنىپ بالىلىق بولىدى. ئۇنىڭغا ھەر قېتىملىق رۇخسەت سوراشتىن كېيىن ئىش ھەققى قوشۇپ بېرىلىدىغان بولدى.
قانچە قېتىم رۇخسەت سورىغانلىقىنى ئۇ ئۆزىمۇ بىلمەيتتى. ئەڭ ئاخىرقى قېتىم رۇخسەت سوراپ، دەم ئېلىپ كەلگەندە ئىشىكباقار ئۇنى توسۇۋالدى. ئۇ زاۋۇت باشلىقىنى ئىزدەپ بارغاندا، زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭغا ئىشتىن بوشىتىلغانلىقىنى ئېيتتى.
ئۇ كۆڭلى يېرىم بولۇپ ئۇستازىنى ئىزدەپ باردى. - ئۈستاز، مەن سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىۋاتاتتىم، - دېدى ئۇ.
ــ ئۇ كۈنى مېنىڭ سۆزۈم تۈگىمەستىنلا سەن تاقەتسىزلىك بىلەن بېرىپ رۇخسەت سورىدىڭ، بىلىشىڭ كېرەك، بىر چىراغ ئەگەر داۋاملىق يېنىق تۇرسا، دەرۋەقە ئۇنىڭغا ھېچكىم دىققەت قىلمايىدۇ. بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسا، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغايىدۇ، ئەگەر ئۇ داۋاملىق ئۆچۈپ تۇرسا، ئۇنى ئالماشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بىردەم ئۆچۈپ، بىردەم يېنىپ تۇرىدىغان چىراغنى كىممۇ كېرەك قىلسۇن؟ ــ دېدى ئۇستاز.
|
ئېپىك ئەسەرلەردە پېرسوناژلار خاراكتېرى تىپىك مۇھىت ئىچىگە قويۇلۇپ، ۋەقە ھەر تەرەپتىن ئىنچىكىلىك بىلەن تەسۋىرلىنىدۇ. بۇ ئەسەردە تىپىك مۇھىتمۇ، تىپىك ۋەقەمۇ يوق. شۇڭا، بۇ ئەسەرنى ژانىر جەھەتتىن ھېكايە دېگىلى بولمايدۇ
|
ئەسەردىكى شاگىرت كەسپىي جەھەتتە پىشىپ يېتىلگەن بولسىمۇ، ئىجتىمائىي ئىشلاردا يەنىلا خام. دەل مۇشۇ جەھەتتىكى خاملىقى ئۇنىڭ ئىشتىن ھەيدىلىشىگە سەۋەب بولغان
|
ئەسەردە ئۇستاز - شاگىرت مۇناسىۋىتى يىپ ئۇچى قىلىنىپ كىشىلىك ھاياتتا ئۇستازنىڭ گېپىنى ھەر ۋاقىت ئېسىدە چىڭ ساقلىغاندىلا، ئادەم مەڭگۈ خاتالاشمايدۇ، دېگەن ئىدىيە ئوتتۇرىغا قويۇلغان
|
شاگىرت بىرىنچى قېتىم رۇخسەت سورىغاندىن كېيىن ئۇ تولىمۇ خۇشال بولىدۇ. بۇنى «چۈجىنى كۈزدە سانا» ، «سۈنى كۆرمەي ئۆتۈك سېلىش» ، «ئاسماندىكى غازنىڭ شورپىسىغا نان چىلاپ ئىچىپتۇ» دېگەندەك تۇراقلىق ئىبارىلەر ئارقىلىق ئىپادىلەشكە بولىدۇ
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
4
|
تېكىست ھەققىدە توغرا ئېيتىلغان بىر تۈر:
|
D
|
قانداق چىراغ بولۇش كېرەك شېن يۈەن
ئۇستاز دەم ئېلىشقا چىقىش ئالدىدا كىچىك شاگىرتىغا قايتا ـ قايتا ئاگاھلاندۇرۇپ: - ھەرقانداق ۋاقىتتا، گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك، ـــ دېدى. شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ ماقۇللۇق بىلدۈردى.
ئون يىلدىن كېيىن، ئاللىقاچان ئۇستازغا ئايلاىغان شاگىرت ئۇستازىنى ئىزدەپ بېرىپ باھايىتى پەرىشانلىق بىلەن:
ــ ئۇستاز، مەن باشتىن ـ ئاخىر سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىپ كەلىدىم. قانىداق ئىش بولۇشتىن قەتئىينەزەر بىرەر ئېغىزمۇ ئارتۇق گەپ قىلمىدىم، پەقەت باش چۆكلۈرۈپ ئىشلەشنىلا بىلدىم. زاۋۇت ئۈچۈن نۇرغۇن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ بېرىپلا قالماي، يەنە يېتەرلىك تېخنىكا ئىگىلىدىم. بىراق، ھېچ چۈشەنمىدىم، خىزمەت ئىستاژى مەنىدىن تـۆۋەن كىشىلەرنىڭ ئەمىلى. مائاشى ئۆستى. بىراق، مەن يەنىلا ئون يىل بۇرۇنقى ئىش ھەققىمنى ئېلىۋاتىمەن، - دېدى.
ــ سـەن ھەقىقەتەن زاۋۇتتا ئورنىۋڭنى ئالغۇدەك باشىقا ئادەم يىوق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرەلەمسەن؟ - دەپ سورىدى ئۇستاز.
- جەزملەشتۈرەلەيمەن، - دېدى شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ.
ــ ئۇنداقتا، سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ، ــ دېدى ئۇستاز، شاگىرت گاڭگىراپ سورىدى:
- بىر كۈن رۇخسەت سورامدىم؟
ــ شۇنداق، قانداق سەۋەب بولسا بولۇۋېرىدۇ. سەن چوقۇم بىر كۈن رۇخسەت سورا. چۈنكى، ھەرقانداق چىراغ داۋاملىق يورۇق تۇرسا ھېچكىمنىڭ كارى بولمايىدۇ. پەقەت بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسىلا، كىشىلەر پايپېتەك بولۇشۇپ كېتىدۇ... ــ دېدى ئۇستاز.
ئۇ ئۇستازىنىڭ نىمە دېمەكچى بولۇۋاتقىنىنى چۈشىنىپ، بىر كۈن رۇخسەت سورىدى. ئويلىمىغان يەردىن ئەتىسى ئەتىگەنـدە، شاگىرت ئىشقا كېلىشى بىلەن زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭ پۈتۈن زاۋۇتنىڭ باش تېخنىكى بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم ئىش ھەققىنىمۇ ئۆستۈردى. ئەسىلىدە ئۇ رۇخسەت سورىغان كىۈنى زاۋۇت باشىلىقى زاۋۇتتا ئۇ بولمىسا بولمايىدىغانلىقىنى بايقىغان. جۈنكى، بارلىق كاشىلىلارنىڭ ھەممىسىنى شۇلا بىر تەرەپ قىلالايدىكەن، باشقىلارنىڭ تېخنىكىسى يەتمەيدىكەن.
ئۇ تولىمۇ خۇشال بولدى، ئۇستازىنىڭ دانالىقىغا ئىچ ـ ئىچىدىن قايىل بولدى. ئىش ھەققى ئۆسىكەندىن كېيىن ئۇنىڭ تۇرمۇشىدىمۇ ياخشىلىنىش بولىدى: ماشىنا، ئۆي سېتىۋالدى، ئۆيلىنىپ بالىلىق بولىدى. ئۇنىڭغا ھەر قېتىملىق رۇخسەت سوراشتىن كېيىن ئىش ھەققى قوشۇپ بېرىلىدىغان بولدى.
قانچە قېتىم رۇخسەت سورىغانلىقىنى ئۇ ئۆزىمۇ بىلمەيتتى. ئەڭ ئاخىرقى قېتىم رۇخسەت سوراپ، دەم ئېلىپ كەلگەندە ئىشىكباقار ئۇنى توسۇۋالدى. ئۇ زاۋۇت باشلىقىنى ئىزدەپ بارغاندا، زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭغا ئىشتىن بوشىتىلغانلىقىنى ئېيتتى.
ئۇ كۆڭلى يېرىم بولۇپ ئۇستازىنى ئىزدەپ باردى. - ئۈستاز، مەن سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىۋاتاتتىم، - دېدى ئۇ.
ــ ئۇ كۈنى مېنىڭ سۆزۈم تۈگىمەستىنلا سەن تاقەتسىزلىك بىلەن بېرىپ رۇخسەت سورىدىڭ، بىلىشىڭ كېرەك، بىر چىراغ ئەگەر داۋاملىق يېنىق تۇرسا، دەرۋەقە ئۇنىڭغا ھېچكىم دىققەت قىلمايىدۇ. بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسا، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغايىدۇ، ئەگەر ئۇ داۋاملىق ئۆچۈپ تۇرسا، ئۇنى ئالماشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بىردەم ئۆچۈپ، بىردەم يېنىپ تۇرىدىغان چىراغنى كىممۇ كېرەك قىلسۇن؟ ــ دېدى ئۇستاز.
|
ئېپىك ئەسەرلەردە پېرسوناژلار خاراكتېرى تىپىك مۇھىت ئىچىگە قويۇلۇپ، ۋەقە ھەر تەرەپتىن ئىنچىكىلىك بىلەن تەسۋىرلىنىدۇ. بۇ ئەسەردە تىپىك مۇھىتمۇ، تىپىك ۋەقەمۇ يوق. شۇڭا، بۇ ئەسەرنى ژانىر جەھەتتىن ھېكايە دېگىلى بولمايدۇ
|
ئەسەردىكى شاگىرت كەسپىي جەھەتتە پىشىپ يېتىلگەن بولسىمۇ، ئىجتىمائىي ئىشلاردا يەنىلا خام. دەل مۇشۇ جەھەتتىكى خاملىقى ئۇنىڭ ئىشتىن ھەيدىلىشىگە سەۋەب بولغان
|
ئەسەردە ئۇستاز - شاگىرت مۇناسىۋىتى يىپ ئۇچى قىلىنىپ كىشىلىك ھاياتتا ئۇستازنىڭ گېپىنى ھەر ۋاقىت ئېسىدە چىڭ ساقلىغاندىلا، ئادەم مەڭگۈ خاتالاشمايدۇ، دېگەن ئىدىيە ئوتتۇرىغا قويۇلغان
|
ئۇستازنىڭ «سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ» دېگەن سۆزىدىن ئادەم مۇۋاپىق پۇرسەتتە ئۆز قابىلىيىتىنى نامايان قىلىشنىمۇ بىلىشى كېرەك، دېگەن يەكۈننى چىقارغىلى بولىدۇ
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
4
|
تېكىست مەزمۇنىغا مۇناسىۋەتلىك تۆۋەنىدىكى تەھلىل ۋە چۈشەنچىلەردىن توغرا بولغان بىر تۈر:
|
B
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى ۋە سەمىمىيىتى
1949 - يىلى 10 - ئاينىڭ 1 - كۈنى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلىدى. ئامېرىكا ماسسا چۇستىس سانائەت پەنلىرى ئىنستىتۇتىدا دوكتورلۇقتا ئوقۇۋاتقان شىي شىدې بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپىدۇ. قەد كۆتۈرگەن ئانا ۋەتەن غايەت زور ماگنىتتەك بۇ ياشنى ئۆزىگە تارتىدۇ. ئەينى چاغدا بەزىلەر ئۇنىڭغا نامرات ھەم پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ، ئەمما شى شىدى ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ئەلا بىلىپ، ۋەتەننىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئىرادىسىگە كېلىدۇ. 1952 ـ يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن شى شىدى ۋەتەنگە قايتىپ، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىدۇ، 1956 ـ يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى خۇاڭ كۈن بىلەن بىرلىكتە جۇڭگونىڭ تۇنجى يېرىم ئۆتكۈزگۈچنى كەسىپلەشتۇرۇش تەربىيەلەش سىنىپىنى ئېچىشقا يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
شى شىدى ئىزچىل تۈردە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ. 70 - يىللارنىڭ ئاخىردا، ئۇ سىرلىق ۋە ئەمەلىي بولغان ... قانداق قىلغاندا يولات ماتېرىيالىنىڭ داتلىشىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ؟ دېگەن مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. شۇ چاغدا بەزى دۆلەتلەردىكى چىرىش سەۋەبىدىن بىراكفا ئايلانغان پولات ماتېرىياللىرى نەچچە مىليون توننىغا يېتەتتى، جۇڭگومۇ دەل مۇشۇ مەسىلىگە دۇچار بولغانىدى. قانىداق قىلغانىدا، جۇڭگونىڭ چەكلىك بولغان پولات ماتېرىياللىرىدىن تېخىمۇ تولۇق پايىدىلانغىلى بولىدۇ؟ بۇ سىرتقى يۈز فىزىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئىش ئىدى. ئۇراق مەزگىل يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە قاتتىق جىسىملار تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان شىي شىدى ئۆز كەسپىگە پۇختا بولغاچقا، تەتقىقاتنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرسا، ناھايىتى تېزلا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيتتى؛ ناۋادا سىرتقى يۈز فىزىكىسى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغانىدا، ئىشنى باشتىن باشلاپ جاپالىق ئىشلەشىكە توغرا كېلەتتى، 5~10 يىلىدىمۇ بىۋ ساھەدە بەلگىلىك نەتىجە ياراتقىلى بولىدۇ دېگىلى بولمايتتى. ئەمما، شى شىدى دادىل ھەم ئىرادىلىك ئىدى، ئىلىم ساھەسىدىكى نوپۇزى بىلەن ياشلارنى بۇ پارلاق ساھەگە قەدەم قويۇشىغا ئىلھاملاندۇرۇشىنى ئويلىدى. ئۇ رەھبەرلىك قىلغان تەتقىقات كوللېكتىپى ئاز - ئازدىن تەجىرىبە تىوپلاپ، جاپالىق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىنى دۇنياۋى سەۋىيەگە يەتكۈزدى.
1983 ـ يىلى شى شىدى فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىغا مۇدىر بولىدۇ. ئۇ ئىشقا بېرىپ -كېلىشتە مەخسۇس ماشىنا ئىشلەتسە بولاتتى. بىراق، ئۇ مەكـتەپ ئاپتوبۇسـىدا ئولتۇرىـدۇ. ئاپتوبۇستا ئۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ توغرىسىدىكى تەكلىپ ۔ پىكىرلىرىگە ئىنكاس قايتۇرغاچ، مەكتەپنىڭ سىياسەت، تەدبىرلىرىنى كۆپچىلىككە چۈشەندۈرىدۇ.
شى شىدى ئىلىم ساھەسىدىكى مۇتەخەسسىس بولۇش بىلەن بىلىلە، قىزىقىشى كەڭ، تۇرمۇشى رەڭدار ئىدى. بىرەيلەن بۇرۇن بىر يازمىسىدا شىي شىدې تاماق ئېتىشكە ئامراق ھەم ناھايىتى ئۇستا دەپ تەرىپلىگەن، ئۇ ئىلگىرى بۇ توغرۇلۇق ھېچنېمە دېمىگەن. شۇڭا شى شىدى ئالايىتەن ھېلىقى يازغۇچىغا ھەقىقىي ئەھۋالنى ئېيتىپ، «جۇڭگونىڭ تاماق ئېتىش مەدەنىيىتى ناھايىتى كەڭ ساھە، مەن بۇ ساھەگە تېخى كىرگىنىم يوق، بۇ جەھەتتە ئېرىم مېنىڭدىن ئۇستا» دېگەن.
1987 - يىلى، شى شىدېنىڭ ئېرى - جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى، ئالىم ساۋ تيەنچىن ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولۇپ، بالنىستتا يېتىپ قالىدۇ. شې شىدې بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىپ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ، گەرچە خىزمىتى ئالىدىراش بولسىمۇ، ئۇ شاڭخەيدىلا بولسا، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە ھەمراھ بولۇپ، قولىدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىدۇ. ئۇ، جۇڭگو ئاياللىرىنىڭ ئەمگەكچان، ئاددىي - ساددا خىسلىتىنى ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ساداقىتىنى نامايان قىلىدۇ.
1999 - يىلى، شىي شىدى تەكلىپ بىلەن «ياۋز مىڭلىغان نېمە ئۈچاۈن» مەجمۇئەسىنىڭ تەھرىر ھەيئەتلىكىنى ئۈستىگە ئالىدۇ ھەمدە مەزكۇر كىتابتىكى ئىككى پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزىتىدۇ. ئۇ پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنىڭ مۇتلەق تىوغرا بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى ئوبىدان بىلەتتى. ئۇ ئەسەرلەرنى تۈزىتىشتە قىلچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. مەسىلەن، بىر ئاپتور ماقالىسىدە «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى ئېنىق چۈشەندۈرمەي، مۈجىمەللەشتۈرۈپ قويغانىدى، ئۆزەكنىڭ كىرېمنىــى پىلاستىنكىســىنى كــۆپلىگەن ئىــش تەرتىپلىرىــدىن ئۆتكــۈزۈش ئــارقىلىق ياسىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچلۈن، ئۇ ئالايىتەن يېڭى، چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى سىزىپ، ئاپتورنىڭ پايدىلىنىشىغا بېرىدۇ. ھەقىقەت ئىزدەشتىن ئىبارەت ئىلمىي پوزىتسىيە ھەربىر ئادەم ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، شى شىدېغا نىسبەتەن تېخىمۇ مۇھىم ئىدى.
|
يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن، بەزىلەر شى شىدېنىڭ نامرات، قالاق جۇڭگودا تۇرمۇشتا قىيىنىلىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ، شۇنداقلا ئۇ ئۆگەنگەن يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ھەققىدىكى بىلىملەرنى جۇڭگودا قوللىنىش ئىمكانىيىتى يوق دەپ قاراپ، ئۇنىڭغا ۋەتەنگە قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ
|
شــى شــىدې ئۇنىۋېرســىتېت مــۇدىرى بولغانــدىن كېيىنمــۇ مەكــتەپ ئاپتوبۇسـىغا ئولتۇرۇپ ئىشقا بېرىپ كېلىدۇ، مەكتەپ ئاپتوبۇسى تەكلىپ - پىكىرلەرگە ئېرىشىش ۋە سىياسەت، تەدبىرلەرنى چۈشەندۈرۈشتىكى مۇھىم كۆزنەككە ئايلىنىدۇ
|
شى شىدى پەن ـ تېخنىكا بىلەن شۇغۇللىنىش بىلەن بىلىلە يەنە قىزىقىشى كەڭ ئالىم ئىدى، ئەمما تاماق ئېتىشكە ماھىر ئەمەس ئىدى ھەم بۇنىڭغا قىزىقمايتتى. شۇڭا باشقىلارنىڭ ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى ماھارىتىنى تەشۋىق قىلىشنى خالىمايتتى
|
شىي شىدى بىر پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزەتكەن چاغىدا، ئالايىتەن ئەسلىي ئەسەرگە ئىنتايىن چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى قوشۇپ، «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى چۈشەندۈرگەن
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
4
|
تېكىست مەزمۇنىغا مۇناسىۋەتلىك تۆۋەنىدىكى تەھلىل ۋە چۈشەنچىلەردىن توغرا بولغان بىر تۈر:
|
D
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى ۋە سەمىمىيىتى
1949 - يىلى 10 - ئاينىڭ 1 - كۈنى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلىدى. ئامېرىكا ماسسا چۇستىس سانائەت پەنلىرى ئىنستىتۇتىدا دوكتورلۇقتا ئوقۇۋاتقان شىي شىدې بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپىدۇ. قەد كۆتۈرگەن ئانا ۋەتەن غايەت زور ماگنىتتەك بۇ ياشنى ئۆزىگە تارتىدۇ. ئەينى چاغدا بەزىلەر ئۇنىڭغا نامرات ھەم پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ، ئەمما شى شىدى ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ئەلا بىلىپ، ۋەتەننىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئىرادىسىگە كېلىدۇ. 1952 ـ يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن شى شىدى ۋەتەنگە قايتىپ، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىدۇ، 1956 ـ يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى خۇاڭ كۈن بىلەن بىرلىكتە جۇڭگونىڭ تۇنجى يېرىم ئۆتكۈزگۈچنى كەسىپلەشتۇرۇش تەربىيەلەش سىنىپىنى ئېچىشقا يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
شى شىدى ئىزچىل تۈردە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ. 70 - يىللارنىڭ ئاخىردا، ئۇ سىرلىق ۋە ئەمەلىي بولغان ... قانداق قىلغاندا يولات ماتېرىيالىنىڭ داتلىشىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ؟ دېگەن مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. شۇ چاغدا بەزى دۆلەتلەردىكى چىرىش سەۋەبىدىن بىراكفا ئايلانغان پولات ماتېرىياللىرى نەچچە مىليون توننىغا يېتەتتى، جۇڭگومۇ دەل مۇشۇ مەسىلىگە دۇچار بولغانىدى. قانىداق قىلغانىدا، جۇڭگونىڭ چەكلىك بولغان پولات ماتېرىياللىرىدىن تېخىمۇ تولۇق پايىدىلانغىلى بولىدۇ؟ بۇ سىرتقى يۈز فىزىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئىش ئىدى. ئۇراق مەزگىل يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە قاتتىق جىسىملار تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان شىي شىدى ئۆز كەسپىگە پۇختا بولغاچقا، تەتقىقاتنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرسا، ناھايىتى تېزلا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيتتى؛ ناۋادا سىرتقى يۈز فىزىكىسى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغانىدا، ئىشنى باشتىن باشلاپ جاپالىق ئىشلەشىكە توغرا كېلەتتى، 5~10 يىلىدىمۇ بىۋ ساھەدە بەلگىلىك نەتىجە ياراتقىلى بولىدۇ دېگىلى بولمايتتى. ئەمما، شى شىدى دادىل ھەم ئىرادىلىك ئىدى، ئىلىم ساھەسىدىكى نوپۇزى بىلەن ياشلارنى بۇ پارلاق ساھەگە قەدەم قويۇشىغا ئىلھاملاندۇرۇشىنى ئويلىدى. ئۇ رەھبەرلىك قىلغان تەتقىقات كوللېكتىپى ئاز - ئازدىن تەجىرىبە تىوپلاپ، جاپالىق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىنى دۇنياۋى سەۋىيەگە يەتكۈزدى.
1983 ـ يىلى شى شىدى فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىغا مۇدىر بولىدۇ. ئۇ ئىشقا بېرىپ -كېلىشتە مەخسۇس ماشىنا ئىشلەتسە بولاتتى. بىراق، ئۇ مەكـتەپ ئاپتوبۇسـىدا ئولتۇرىـدۇ. ئاپتوبۇستا ئۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ توغرىسىدىكى تەكلىپ ۔ پىكىرلىرىگە ئىنكاس قايتۇرغاچ، مەكتەپنىڭ سىياسەت، تەدبىرلىرىنى كۆپچىلىككە چۈشەندۈرىدۇ.
شى شىدى ئىلىم ساھەسىدىكى مۇتەخەسسىس بولۇش بىلەن بىلىلە، قىزىقىشى كەڭ، تۇرمۇشى رەڭدار ئىدى. بىرەيلەن بۇرۇن بىر يازمىسىدا شىي شىدې تاماق ئېتىشكە ئامراق ھەم ناھايىتى ئۇستا دەپ تەرىپلىگەن، ئۇ ئىلگىرى بۇ توغرۇلۇق ھېچنېمە دېمىگەن. شۇڭا شى شىدى ئالايىتەن ھېلىقى يازغۇچىغا ھەقىقىي ئەھۋالنى ئېيتىپ، «جۇڭگونىڭ تاماق ئېتىش مەدەنىيىتى ناھايىتى كەڭ ساھە، مەن بۇ ساھەگە تېخى كىرگىنىم يوق، بۇ جەھەتتە ئېرىم مېنىڭدىن ئۇستا» دېگەن.
1987 - يىلى، شى شىدېنىڭ ئېرى - جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى، ئالىم ساۋ تيەنچىن ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولۇپ، بالنىستتا يېتىپ قالىدۇ. شې شىدې بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىپ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ، گەرچە خىزمىتى ئالىدىراش بولسىمۇ، ئۇ شاڭخەيدىلا بولسا، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە ھەمراھ بولۇپ، قولىدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىدۇ. ئۇ، جۇڭگو ئاياللىرىنىڭ ئەمگەكچان، ئاددىي - ساددا خىسلىتىنى ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ساداقىتىنى نامايان قىلىدۇ.
1999 - يىلى، شىي شىدى تەكلىپ بىلەن «ياۋز مىڭلىغان نېمە ئۈچاۈن» مەجمۇئەسىنىڭ تەھرىر ھەيئەتلىكىنى ئۈستىگە ئالىدۇ ھەمدە مەزكۇر كىتابتىكى ئىككى پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزىتىدۇ. ئۇ پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنىڭ مۇتلەق تىوغرا بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى ئوبىدان بىلەتتى. ئۇ ئەسەرلەرنى تۈزىتىشتە قىلچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. مەسىلەن، بىر ئاپتور ماقالىسىدە «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى ئېنىق چۈشەندۈرمەي، مۈجىمەللەشتۈرۈپ قويغانىدى، ئۆزەكنىڭ كىرېمنىــى پىلاستىنكىســىنى كــۆپلىگەن ئىــش تەرتىپلىرىــدىن ئۆتكــۈزۈش ئــارقىلىق ياسىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچلۈن، ئۇ ئالايىتەن يېڭى، چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى سىزىپ، ئاپتورنىڭ پايدىلىنىشىغا بېرىدۇ. ھەقىقەت ئىزدەشتىن ئىبارەت ئىلمىي پوزىتسىيە ھەربىر ئادەم ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، شى شىدېغا نىسبەتەن تېخىمۇ مۇھىم ئىدى.
|
يېڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن، بەزىلەر شى شىدېنىڭ نامرات، قالاق جۇڭگودا تۇرمۇشتا قىيىنىلىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ، شۇنداقلا ئۇ ئۆگەنگەن يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ھەققىدىكى بىلىملەرنى جۇڭگودا قوللىنىش ئىمكانىيىتى يوق دەپ قاراپ، ئۇنىڭغا ۋەتەنگە قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ
|
شــى شــىدې ئۇنىۋېرســىتېت مــۇدىرى بولغانــدىن كېيىنمــۇ مەكــتەپ ئاپتوبۇسـىغا ئولتۇرۇپ ئىشقا بېرىپ كېلىدۇ، مەكتەپ ئاپتوبۇسى تەكلىپ - پىكىرلەرگە ئېرىشىش ۋە سىياسەت، تەدبىرلەرنى چۈشەندۈرۈشتىكى مۇھىم كۆزنەككە ئايلىنىدۇ
|
شى شىدى پەن ـ تېخنىكا بىلەن شۇغۇللىنىش بىلەن بىلىلە يەنە قىزىقىشى كەڭ ئالىم ئىدى، ئەمما تاماق ئېتىشكە ماھىر ئەمەس ئىدى ھەم بۇنىڭغا قىزىقمايتتى. شۇڭا باشقىلارنىڭ ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى ماھارىتىنى تەشۋىق قىلىشنى خالىمايتتى
|
يۇقىرىقى تېكىستتە شى شىدېنىڭ ھاياتىدىكى ئايرىم تەپسىلاتلار ئارقىلىق ئۇنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىكــى، ئـۆزىنى پەن تەتقىقـات ئۈچـۈن بېغىشـلاش روھــى، ئائىلىسـىدىكىلەرگە كۆيۈنىدىغان ئىش ئىزلىرى بايان قىلىنىپ، بىر مەشھۇر ئايالنىڭ يۈكسەك ئىنسانىي پەزىلىتى ئىپادىلەنگەن
|
College Entrance Literature Exam Part1
This dataset is the combined version of multiple-choise questions from "2011 General University Admissions National Unified Exam Questions - Til-Edebiyat" and "2012 General University Admissions National Unified Exam Questions - Til-Edebiyat". When creating the dataset, the principle of keeping the content unmodified is maintained so only the structural change is made. Both questions and aswers are taken from the book "نەمۇنە سۇئال ئۈلگىلىك ئەسەر (ISBN:978 7 5466 0917 1)".
Thanks
Datalab to provide marker to extract text from the book.
Links
This Colab Notebook is used to extract the text from the book.
Evaluate your favorite LLM with this dataset using this Colab Notebook.
- Downloads last month
- 11