instruction
stringlengths 16
76
| grade
stringclasses 6
values | passage
stringlengths 0
4.03k
| question
stringlengths 38
286
| answer
stringlengths 14
700
|
|---|---|---|---|---|
بوش ئورۇنلارنى تولىدۇرۇڭ
|
2
|
كىشىدە ئىككى ئات، بۇ تىلدا يۇيۇر، بىر ياخشى، بىر ئەسكى جاھاندا قالۇر. بالا زورلۇق ۋاقتىدا قىل ياخشىلىق، تىلىڭ ھەم قولۇڭدىن يۇيۇنسۇن خەلق.
|
بۇ بۇ شېئىرىي يارچە ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ ( ) شەكلىدە يېزىلغان. خىل شېئىرلارنىڭ قايىيەلىنىش شەكلى ( ) بولىدۇ.
|
مەسنەۋى، جۈپ قاپىيە
|
بوش ئورۇنلارنى تولىدۇرۇڭ (ھەربىر بوش ئورۇنغا بىردىن، جەمئىي ئون نومۇر سىلىدۇ
|
2
|
«ئېتىمولوگىيە» (سۆز تېگى، سۆز كۆكى ئىلمى) ئەسلىي قەدىمكى گىرېكچە سۆز بولۇپ، سۆزلەرنىڭ ئېتنىك مەنبەلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىمنى كۆرسىتىدۇ، ئۇ () ۋە ( ) دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ.
|
ئىلمىي ئېتىمولوگىيە، خەلىق ئېتىمولوگىيەسى
|
|
بوش ئورۇنلارنى تولىدۇرۇڭ (ھەربىر بوش ئورۇنغا بىردىن، جەمئىي ئون نومۇر سىلىدۇ
|
3
|
سېنتەبىرنىڭ ئاخىرىدىكى ئاچچىق كۈز شامىلى سېرىق ياپراقلارنى شاخلاردىن قېقىپ چۈشۈرۈپ، قۇملارنى ئۈچۈرۈپ، نېمىگىيدۇر تارازىلىق بىلىدۈرۈۋاتقان ئانا تۇپراقنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىماقتا ئىدى.
|
بۇ پارچىدا ئىپادىلەش ئۇسۇلىدىن ()، ئىستىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەردىن ( ) بىلەن ( ) قوللىنىلغان.
|
تەسۋىر، جانلاندۇرۇش، سۈپەتلەش
|
بوش ئورۇنلارنى تولىدۇرۇڭ (ھەربىر بوش ئورۇنغا بىردىن، جەمئىي ئون نومۇر سىلىدۇ
|
3
|
كەچكىي شـەپەق جۇلالىنىشـقا باشـلىدى. دەرەخ ئۈچىلىرىغـا قىزغـۇچ جىـيەك تۇتۇلۇشى بىلەن دەرەخ تۈۋى سۇس قاراڭغۇلۇققا مەھكۇم بولدى. تولۇنئاي قۇياش ئورنىدا بالقىشىقا تەييارلانـدى. دەرەخلەرنىـڭ ئەڭ ئېگىـز شـاخلىرىغا چۈشـۈپ تۇرغـان قۇياشـنىڭ ئاداققى نۇرلىرىمۇ خىرەلەشتى.
|
پارچىدا ياسالما سۈپەتتىن ئىككىسى بار بولۇپ ( )، ( ) دېگەن سۆزلەردىن ئىبارەت. پارچىدىكى ئاستى سىزىلغان بىرىكمە بېقىندى باغلىنىشنىڭ ( ) مۇناسىۋىتىدە باغلانغان.
|
كەچكى، ئاداققى، چىرمىشىش
|
تەلەپنى ئورۇنداڭ
|
2
|
ئەلگە شەرەف بولمادى جاھۇ نەسەف،
لېڭ شەرەف كەلدى ھەياۋۇ ئەدەپ.
|
تۆۋەندىكى كىلاسسىك شېئىرلاردىن ئېلىنغان پارچىلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنى يېزىڭ.
|
مەنسەپ ۋە نەسەبنىڭ يۇقىرىلىقى كىشىگە شان ـ شەرەپ كەلتۈرمەيـدۇ. لىكىن ھەقىقىـى شـان ـ شـەرەپ كەلتۈرىـدىغان نەرسـە ئىنسـاندىكى ئەدەپ-ھايـادۇر.
|
تەلەپنى ئورۇنداڭ
|
2
|
بەگىمسىنمەيۈك بەگ بولسار بەلتىر سايۇ بەلگە سالۇر،
ئاتا قىمسىنما يوق ئاتىغ بولسا ئارت سايۇ ماياقا يۇر.
|
تۆۋەندىكى كىلاسسىك شېئىرلاردىن ئېلىنغان پارچىلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنى يېزىڭ.
|
ئەمەل تۇتمىغان كىشى ئەمەل تۇتسا ھەر دوقمۇشقا قامچا قويۇر. ئاتىقى چىقمىغاننىڭ نامى چىقسا، ھەربىر باغ ئۆتكىلىگە بەلگە سالۇر.
|
تەلەپلەر بۇيىچە جۈملە تۈزۈڭ:
|
3
|
كېچە مەنزىرىسىنى تەسۋىرلەپ ‹‹يۇلتۇز›› دېگەن سۆزنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالـدا ئوخشىتىش قوللىنىلغان ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە تۈزۈڭ.
|
«قاراڭغۇ كېچە، ئاسماندا يۈلتۈزلار جىمىرلاپ، قارا مەخمەلگە چېكىلگەن ساناقسىز گۈلدەك چىرايلىق مەنزىرە ئاتا قىلىدى.» دېگەنىدەك ياكى «كېچە جىمجىتلىقى يېقىملىق مۇزىكىلىدەك كىشلىنى مەسلىتخۇش قىلاتتىلى، يۇلتۇزلارنىلىڭ پىچىرلاشلىرى شلۇنچىلىك تەسىرلىككى، تەبىئەت دۇنياسى سېھىرلىنىپ قالغانـدەك قىلاتتى» دېگەنـدەك شـەكىللەردە ياكى بۇنىڭدىن كىچىكرەك ئىجادىي يازسىمۇ تولۇق نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
|
تەلەپلەر بۇيىچە جۈملە تۈزۈڭ:
|
3
|
تاڭ سەھەردىكى مەيىن شامالنى تەسۋىرلەپ، جانلانىدۇرۇش قوللىنىلغان تەڭـداش مۇرەككەپ جۈملىدىن بىرنى تۈزۈڭ .
|
تاڭ سەھەر، مەيىن شامال يۈز - كۆزۈمنى يۇمشاق قـوللىرى بىلەن سىلايتتى» دېگەندەك ياكى «تاڭ سەھەر، مەيىن شامال سەھەرچى قۇشلار بىلەن بىرلىكتە ناخشا ئېيتىۋاتاتتى» دېگەندەك شەكىللەردە ياكى بۇنىڭىدىن باشقىچە ئىجادىي يازسىمۇ تولۇق نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
|
تەلەپلەر بۇيىچە جۈملە تۈزۈڭ:
|
2
|
ئىگىسىمۇ، خەۋىرىمۇ شەخسسىز پېئىل بولغان ئاددىي جۈملىدىن بىرنىي تۈزۈڭ .
|
«تىرىشقان تاغ ئاشار» دېگەندەك ياكى باشقا شەكىللەردە ئىجادىي يازسىمۇ تولۇق نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
|
تۆۋەندىكى يارچىلارغا ئاساسەن تەلەپنى ئورۇنلاڭ
|
2
|
«تۈۋى يۇمشىتىلىپ ئوبىدان ئوغۇتلانغان، تازا ۋايىغا يەتكۈزۈلۈپ سۇغىرىلغان يەرلەرگە تېرىلغان گۈل ئۇرۇقى تېزلا ئۈنۈپ چىققىنى بىلەن بوران ۔ چاپقۇنغا بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ» دېگەن جۈملىنىڭ سىمۋوللۇق مەنىسىنى يېزىڭ.
|
مەنىسى: «ئادەم كىچىكىدىنلا قەيسەر، چىداملىق، ئىرادىلىك، جۇرئەتلىك بولمىسا، ئەكسىچە بېلى بوش، ئىرادىسىز، جۈرئەتسىز بولسا، كىچىككىنە قىيىنچىلىقنى كۆرۈپ بەل قويۇۋەتسە، جايادىن قېچىپ راھەتىكە بېرىلسە، چوڭ بولغانىدا كىشىلىك ھاياتنىڭ بوران ۔ چاپقۇتلىرىغا بەرداشلىق يېرەلمەيدۇ» .
|
|
تۆۋەندىكى يارچىلارغا ئاساسەن تەلەپنى ئورۇنلاڭ
|
3
|
‹‹تارىم دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدا دەريا ئېقىنى 320 كىلومېتىر قىسقىراپ كەتتى. سۇ يۈزى(كۆللەر) 50 يىل ئىلگىرى 9700 كىۋادرات كىلومېتىر ئىدى، ھازىر 4748 كىۋادرات كىلومېتىرغا چۈشۈپ قالدى. دېمەك، كۆللەر %49 كىچىكلەپ كەتتى».
|
تەلەپ: بۇ پارچىدىكى مەزمۇننى لىرىكا ئارقىلىق ئىپادىلەڭ.
|
«ئانا دەريا ھالسىرىماقتا، پارلاق مەدەنىيەتلەرگە شاھىت بولغان كۆللەر قۇرۇپ كەتمەكتە، سۈپى سىڭىپ كېتەي دەپ قالغان كۆلچەكلەردىكى ئىمجان بېلىقلار ‹سۇ، سۈ› دەپ ئالە قىلماقتا... » دېگەئىدەك ياكى ‹‹ئانا دەريا ئالە قىلماقتا، زۇمرەتتەك سۈزۈك سۇلۇق كۆللەر چېكى يوق شورلۇقلارغا ئورۇن بوشاتماقتا، قۇملىۇقلار يالماۋۇزدەك قىۇتراپ بىشىللىققا چاڭ سالماقتا... » دېگەندەك شەكىللەردە ياكى تەلەپ بويىچە ئىجادىي يازسىمۇ تولۇق نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
تۆۋەندىكى يارچىلارغا ئاساسەن تەلەپنى ئورۇنلاڭ
|
3
|
«ئۇيغۇرلار كېسەلنى تاماق بىلەن داۋالاشتا، كېسەلگە مۇۋاپىق تاماقنى ئۈچكە بۆلىدۇ: ①غىزايى مۇتلەق: ئوزۇقلۇق رولىنىلا ئوينايدىغان يېمەكلىكلەردۇر؛ ②داۋائى غىزايى: ئالىدى بىلەن داۋالاش رولىنى، كېيىن ئوزۇقلىۇق رولىنى ئوينايىدىغان داۋالىق يىبمەكلىكلەردۇر؛ ③غىزايىي داۋائىي: ھەم ئوزۇقلىۇق، ھەم داۋالىق رولىنىي ئوينايىدىغان يىمەكلىكلەردۇر».
|
تەلەپ: ئۇيغۇرلاردىكى يۇقىرىقىدەك ئادەت ئۇيغۇر فولكلورىنىڭ قايسى تۈرىگە تەۋە؟ نېمە ئۈچۈن؟
|
ئۇيغۇر فولكلورى ماددىي قولكلورىغا تەۋە، چۈنكى ماددىي قولكلور بىر مىللەتنىڭ ئىگىلىك مەدەنىيىتى، ئولتۇراق ئادىتى، يېمەك ـ ئىچمەك ئادىتى، كىيىنىش ـ ياسىنىش ئادىتى، داۋالىنىش ئادىتى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ، سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
2
|
ــ مەن يەڭــدىم! يـالغۇز بىــر ئــۆزۈم پۈتكــۈل زور قوشــۇننى يەگــدىم! جانىجــان قەبىلىلىرىم، ئانىجان تۇپرىقىمنىڭ رىزقىغا چاڭ سالغۇچى ئاچ كۆز ياغى! ئەنە كۆر، بۇ -ئۇلۇغ تەكلىماكان قۇملۇقى، سەن ھازىر دەل شۇ قۇملۇقنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرۇۋاتىسەن. تۆت تەرەپنىڭ قايسىسىغا ماڭساڭمۇ، بەرىبىر يەتتە كۈنلۈكتىن ئارتۇق يول. ئوزۇقۇڭ، سۈيۈڭ تۈگىدى. ئەمدى خالىغان تەرەپىكە ماڭ، بەرىبىر ھالاك بولىسەن. مېنى ۋەدەڭىگە ئەمەل قىلمىدىڭ دەمسىنا! مەن ئۆز خەلقىم، ئانا ۋەتىنىم ئالدىدا قىلغان ۋەدەمگە ئەمەل قىلدىم!...
|
بۇ پارچە كىمنىڭ، قايسى ئەسىرىدىن ئېلىنغان؟
|
بۇ يارچە ئابدۇللا ساۋۇتنىڭ «شىراق» ناملىق ھېكايىسىدىن ئېلىنغان.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ، سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
2
|
ــ مەن يەڭــدىم! يـالغۇز بىــر ئــۆزۈم پۈتكــۈل زور قوشــۇننى يەگــدىم! جانىجــان قەبىلىلىرىم، ئانىجان تۇپرىقىمنىڭ رىزقىغا چاڭ سالغۇچى ئاچ كۆز ياغى! ئەنە كۆر، بۇ -ئۇلۇغ تەكلىماكان قۇملۇقى، سەن ھازىر دەل شۇ قۇملۇقنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرۇۋاتىسەن. تۆت تەرەپنىڭ قايسىسىغا ماڭساڭمۇ، بەرىبىر يەتتە كۈنلۈكتىن ئارتۇق يول. ئوزۇقۇڭ، سۈيۈڭ تۈگىدى. ئەمدى خالىغان تەرەپىكە ماڭ، بەرىبىر ھالاك بولىسەن. مېنى ۋەدەڭىگە ئەمەل قىلمىدىڭ دەمسىنا! مەن ئۆز خەلقىم، ئانا ۋەتىنىم ئالدىدا قىلغان ۋەدەمگە ئەمەل قىلدىم!...
|
بۇ يارچە ئېلىنغان ئەسەر تارىخىي ھېكايە، سىزنىڭچە تارىخىي ھېكايىلەر قانىداق ئالاھىدىلىككە ئىگە؟
|
تارىخىي ھېكايىلەر تارىخ بىلەن ئەدەبىياتنىڭ بىرلەشمىسى بولـۇپ، ئۇنىڭـدا چىنلىق بىلەن بەدىئىي توقۇلما ئۆزئارا بىرلەشتۈرۈلىدۇ، تارىخىي پاكىتلار ئاساس قىلىنىپ، تارىختىكى شەخس ۋە ئىشلار بەدىئىيلەشتۈرۈلۈپ جانلىق، كونكرېت ئوبرازلار يارىتىلىدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ، سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
3
|
ــ مەن يەڭــدىم! يـالغۇز بىــر ئــۆزۈم پۈتكــۈل زور قوشــۇننى يەگــدىم! جانىجــان قەبىلىلىرىم، ئانىجان تۇپرىقىمنىڭ رىزقىغا چاڭ سالغۇچى ئاچ كۆز ياغى! ئەنە كۆر، بۇ -ئۇلۇغ تەكلىماكان قۇملۇقى، سەن ھازىر دەل شۇ قۇملۇقنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرۇۋاتىسەن. تۆت تەرەپنىڭ قايسىسىغا ماڭساڭمۇ، بەرىبىر يەتتە كۈنلۈكتىن ئارتۇق يول. ئوزۇقۇڭ، سۈيۈڭ تۈگىدى. ئەمدى خالىغان تەرەپىكە ماڭ، بەرىبىر ھالاك بولىسەن. مېنى ۋەدەڭىگە ئەمەل قىلمىدىڭ دەمسىنا! مەن ئۆز خەلقىم، ئانا ۋەتىنىم ئالدىدا قىلغان ۋەدەمگە ئەمەل قىلدىم!...
|
سۆزلىگۈچىنىڭ ‹‹ئەمەل قىلمىغان ۋەدىسـى›› قايسـى؟ ئۇنىـڭ ۋەدىسـىگە ئەمەل قىلماسلىق سەۋەبىدىن گۇناھكار ھېسابلانسا بولمايدىغانلىقىنىڭ سەۋەبىنى ئېيتىپ بېرىڭ.
|
شىراقنىڭ كيانيان (ئىران) لەشكەرلىرىنى ئوغۇز (ساك) ئېلىغا باشلاپ بېرىپ غەلىبىگە ئېرىشتۈرمەكچى بولغانلىقى شىراقنىڭ دۈشمەننى يوقىتىپ، ئەل-ۋەتەننى ياۋنىڭ تاجاۋۇزىيدىن ساقلاپ قىبلىش ئۈچلۈن قوللانغتان مەردانە تەدبىيرى بولتۇپ، شىيراقنىڭ دۇشـمەننى يـېڭىش ئۈچـۈن بـاتۇرلۇقتىن سـىرت، يەنە پەم - پاراسـىتىنى ئىـشقا سېلىـشى بوللۇق.
|
تۆۋەندىكى تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
2
|
ئەجەللىك ئازدۇرۇش
ئېسكىموسلارنىڭ بۆرە ئوۋلاش ئۇسۇلى ئەۋلادمۇئەۋلاد داۋاملىشىپ كەلگەن يولـۇپ، بـۇ ئۇسۇل بەكمۇ ئالاھىدە ھەم ناھايىتى ئۇنۇملۈك.
قەھرىتان قىش پەسلىدە ئۇلار ئۆتكۈر پىچاقلىرىغا بىر قەۋەت ئىسسىق ھايۋانات قېنىنى سۈركەيدۇ، بۇ قانلار قاتقاندىن كېيىن ئۈستىگە يەنە بىر قەۋەت ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ، بۇ قەۋەت قاتقاندىن كېيىنمۇ يەنە قايتا - قايتا ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ... مۇشۇنداق قايتا ۔ قايتا سۈركەشتىن قاتقان قان بىلەن يىچاق چىڭ ئورىلىدۇ، كېيىنكى قەدەمدە ئېسكىموسلار پىچاقنى يەرگە تەتۈر سانجىيدۇ، دەستىسىنى يەردىكى ئورەككە مۇستەھكەم چىڭ ئورنىتىپ، پىچاق بىسىنى ئاسمانغا قارىتىپ قويىدۇ. بۆرىلەر قان ھىدىنى يۇراپ بۇنداق پىچاقلارنى تاپقاندا، روھلىنىپ پىچاق ئۈستىدىكى قاتقان قانلارنى پالاشقا باشلايدۇ. ئېرىگەن قانلار باشقىچە يۇراق چىقىرىدۇ، قاننىڭ غىدىقلىشى بىلەن ئۇلار يالىغانچە تېخىمۇ تېز، تېخىمۇ كۈچ بىلەن يالايىدۇ. بىلىپ - بىلىمەي قان ياك - ياكىز يالىنىپ، ئۆتكۈر پىچاق بىسى كۆرۈنۈپ چىقىدۇ. بىراق بۇ چاغدا بۆرە ئاللىقاچان قانخورلىشىپ ئەسەبىيلىشىپ كېتىدۇ. ئۇلار قان ھىدىنىڭ ئازدۇرۇشى بىلەن تىلىنىڭ كېسىلگەندىكى ئاغرىقىنىمۇ ھېس قىلماستىن، ئۆتكۈر پىچاق بىسىنى بار كۈچى بىلەن پالايدۇ. شىمالى قۇتۇپنىڭ سوغۇق كېچىسىدە بۆرە يالاۋاتقىنىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىسسىق قېنى ئىكەتلىكىنى قەتئىي بىلـمەي قالىـدۇ. ئەكـسىچە تېخىمـۇ ئـاچ كۆزلىـشىپ، تىلىنىـڭ ھەرىكىتـى تېخىمـۇ تېزلىشىدۇ. قان توختىماستىن چىقىپ، تاكى ئۇ قانسىراپ قارغا يىغىلغۇچە داۋاملىشىدۇ.
|
ئېسكىموسلارنىڭ بۆرە ئوۋلاش تەدبىرىگە قانداق مەنتىقە يوشۇرۇنغان؟
|
قارشىي تەرەپنىي ياخىشى چۈشىنىپ، ئۇننىڭ ئاجىزلىقىنى تېپىپ، ئاجىزلىقتىن ئۈنۈملۈك پايدىلانغانىدا ئۇنى بويسۇندۇرغىلى بولىىدۇ، يەنىي «ھەر ئىشقا پەم كېرەك» دېگەندەك مەنتىقە يوشۇرۇنغان.
|
تۆۋەندىكى تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
3
|
ئەجەللىك ئازدۇرۇش
ئېسكىموسلارنىڭ بۆرە ئوۋلاش ئۇسۇلى ئەۋلادمۇئەۋلاد داۋاملىشىپ كەلگەن يولـۇپ، بـۇ ئۇسۇل بەكمۇ ئالاھىدە ھەم ناھايىتى ئۇنۇملۈك.
قەھرىتان قىش پەسلىدە ئۇلار ئۆتكۈر پىچاقلىرىغا بىر قەۋەت ئىسسىق ھايۋانات قېنىنى سۈركەيدۇ، بۇ قانلار قاتقاندىن كېيىن ئۈستىگە يەنە بىر قەۋەت ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ، بۇ قەۋەت قاتقاندىن كېيىنمۇ يەنە قايتا - قايتا ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ... مۇشۇنداق قايتا ۔ قايتا سۈركەشتىن قاتقان قان بىلەن يىچاق چىڭ ئورىلىدۇ، كېيىنكى قەدەمدە ئېسكىموسلار پىچاقنى يەرگە تەتۈر سانجىيدۇ، دەستىسىنى يەردىكى ئورەككە مۇستەھكەم چىڭ ئورنىتىپ، پىچاق بىسىنى ئاسمانغا قارىتىپ قويىدۇ. بۆرىلەر قان ھىدىنى يۇراپ بۇنداق پىچاقلارنى تاپقاندا، روھلىنىپ پىچاق ئۈستىدىكى قاتقان قانلارنى پالاشقا باشلايدۇ. ئېرىگەن قانلار باشقىچە يۇراق چىقىرىدۇ، قاننىڭ غىدىقلىشى بىلەن ئۇلار يالىغانچە تېخىمۇ تېز، تېخىمۇ كۈچ بىلەن يالايىدۇ. بىلىپ - بىلىمەي قان ياك - ياكىز يالىنىپ، ئۆتكۈر پىچاق بىسى كۆرۈنۈپ چىقىدۇ. بىراق بۇ چاغدا بۆرە ئاللىقاچان قانخورلىشىپ ئەسەبىيلىشىپ كېتىدۇ. ئۇلار قان ھىدىنىڭ ئازدۇرۇشى بىلەن تىلىنىڭ كېسىلگەندىكى ئاغرىقىنىمۇ ھېس قىلماستىن، ئۆتكۈر پىچاق بىسىنى بار كۈچى بىلەن پالايدۇ. شىمالى قۇتۇپنىڭ سوغۇق كېچىسىدە بۆرە يالاۋاتقىنىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىسسىق قېنى ئىكەتلىكىنى قەتئىي بىلـمەي قالىـدۇ. ئەكـسىچە تېخىمـۇ ئـاچ كۆزلىـشىپ، تىلىنىـڭ ھەرىكىتـى تېخىمـۇ تېزلىشىدۇ. قان توختىماستىن چىقىپ، تاكى ئۇ قانسىراپ قارغا يىغىلغۇچە داۋاملىشىدۇ.
|
بۆرىنىڭ ھالاكەتكە ئۇچرىشىنىڭ سەۋەبىنى پەلسەپىۋى نۇقتىدىن چۈشەندۈرۈڭ.
|
بۆرىنىڭ ھالاك بولۇشىدىن بۇنىداق بىر ھەقىقەتنى بىلىش مۇمكىن: ‹‹نەپىسى ئەقلىدىن غالىپ كەلگەن، يەتى نەيسىنىڭ قۇلىغا ئايلانغان كىشى مەيلى ئۇ قانچىلىك ئىقتىدارلىق، كۈچللۈك بولۇشىدىن قەتئىيىنەزەر ئىنتايىن ئاجىز، بىچارە ئادەم بوللۇپ ھېسابلىنىدۇ، بۇنداق كىشىلەر نەيسىنىڭ كەينىگە كىرىپ ئەجىرسىز كەلگەن پايدا -مەنيەئەت ئالدىدا باشقىلارنىڭ قىلتىقىغا ئاسانلا چۈشۈپ ھالاك بولىدۇ» دېگەنىدەك يازسا ياكى شەيئىلەرنىڭ تەرەققىيات ئۆزگىرىشىنى ئىچكى – تاشقى ئامىل مۇناسىۋىتى، سەۋەب-نەتىجە مۇناسىۋىتى، ماھىيەت ۋە ھادىسە مۇناسىۋىتى نۇقتىسىدىن تەھلىل قىلىپ جاۋاب يازسىمۇ تولۇق نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
3
|
ئەجەللىك ئازدۇرۇش
ئېسكىموسلارنىڭ بۆرە ئوۋلاش ئۇسۇلى ئەۋلادمۇئەۋلاد داۋاملىشىپ كەلگەن يولـۇپ، بـۇ ئۇسۇل بەكمۇ ئالاھىدە ھەم ناھايىتى ئۇنۇملۈك.
قەھرىتان قىش پەسلىدە ئۇلار ئۆتكۈر پىچاقلىرىغا بىر قەۋەت ئىسسىق ھايۋانات قېنىنى سۈركەيدۇ، بۇ قانلار قاتقاندىن كېيىن ئۈستىگە يەنە بىر قەۋەت ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ، بۇ قەۋەت قاتقاندىن كېيىنمۇ يەنە قايتا - قايتا ئىسسىق قاننى سۈركەيدۇ... مۇشۇنداق قايتا ۔ قايتا سۈركەشتىن قاتقان قان بىلەن يىچاق چىڭ ئورىلىدۇ، كېيىنكى قەدەمدە ئېسكىموسلار پىچاقنى يەرگە تەتۈر سانجىيدۇ، دەستىسىنى يەردىكى ئورەككە مۇستەھكەم چىڭ ئورنىتىپ، پىچاق بىسىنى ئاسمانغا قارىتىپ قويىدۇ. بۆرىلەر قان ھىدىنى يۇراپ بۇنداق پىچاقلارنى تاپقاندا، روھلىنىپ پىچاق ئۈستىدىكى قاتقان قانلارنى پالاشقا باشلايدۇ. ئېرىگەن قانلار باشقىچە يۇراق چىقىرىدۇ، قاننىڭ غىدىقلىشى بىلەن ئۇلار يالىغانچە تېخىمۇ تېز، تېخىمۇ كۈچ بىلەن يالايىدۇ. بىلىپ - بىلىمەي قان ياك - ياكىز يالىنىپ، ئۆتكۈر پىچاق بىسى كۆرۈنۈپ چىقىدۇ. بىراق بۇ چاغدا بۆرە ئاللىقاچان قانخورلىشىپ ئەسەبىيلىشىپ كېتىدۇ. ئۇلار قان ھىدىنىڭ ئازدۇرۇشى بىلەن تىلىنىڭ كېسىلگەندىكى ئاغرىقىنىمۇ ھېس قىلماستىن، ئۆتكۈر پىچاق بىسىنى بار كۈچى بىلەن پالايدۇ. شىمالى قۇتۇپنىڭ سوغۇق كېچىسىدە بۆرە يالاۋاتقىنىنىڭ ئۆزىنىڭ ئىسسىق قېنى ئىكەتلىكىنى قەتئىي بىلـمەي قالىـدۇ. ئەكـسىچە تېخىمـۇ ئـاچ كۆزلىـشىپ، تىلىنىـڭ ھەرىكىتـى تېخىمـۇ تېزلىشىدۇ. قان توختىماستىن چىقىپ، تاكى ئۇ قانسىراپ قارغا يىغىلغۇچە داۋاملىشىدۇ.
|
①ئېسكىموسلارنىڭ بۆرە ئوۋلاش تەدبىرىگە ماس كېلىدىغان تۇراقلىق ئىبارىدىن بىرنى، ②بۆرىنىڭ ھالاكەتكە ئۇچراش سەۋەبىگە ماس كېلىدىغان تۇراقلىق ئىبارىدىن بىرنى يېزىڭ.
|
①«سـەۋەب قىلسـاڭ، سـېۋەتتە سـۇ توختايـدۇ» يـاكى «ھەر ئىشـقا پەم كېـرەك، ئۆتۈككە چەم كېرەك». ②«ئويلىماي يېسەڭ ، ئاغرىماي ئۆلىسەن» ياكى«ئاچ كۆز ئەجىلىدىن بۇرۇن ئۆلەر».
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
5
|
كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ساختا يۈل
ئۇ قولىدىكى 20 يۈەنلىك ساختا يۇلغا قاراپ، قايسى دۇكانىدىن مال سېتىۋالغاندا قايتۇرۇلغان پارچە يۇللار ئارىسىغا كىرىپ قالغانلىقىنى ئېسىگە ئالالماي، كۆيدۈرۈۋەتمەكچىمۇ بولىدى. شۇنداق ئەمەسـمۇ، ئۇ ناھايىتى 20 يۈەنغۇ؟! بىراق ئۇ يەنىلا ئويلاپ قالىدى: «نېمىشىقا كۆيىدۈرۈۋەتكۈدەكمەن؟ باشىقىلار خەجلىسىە بولىىدىكەنغۇ، مەن خەجلىسىەم بولمامدىكەن؟»
شۇنداق قىلىپ، ئۇ بۇ پۇلنى نەچچە قېتىم خەجلىۋەتمەكچى بولغان بولسىمۇ، چېنىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ قالدى. لېكىن ئۇنىڭ يەنىلا بۇ پۇلنى خەجلىگۇسى بار ئىدى، ئاخىر ساختا يۇلنى بىر ئامال قىلىپ كەچلىك بازاردا خەجلىۋەتمەكچى بولدى.
بىر كۈنى كېچىدە ئۇ تار رەستىدىكى باس - باس بىر ئاشيۇزۇلغا كىرىپ بىر قاچا چۆچۈرە بۇيرۇتتى. ئەمما ئۇ چۆچۈرە بەك قىزىق بولغاچقىمۇ ياكى ھودۇقـۇپ كەتكەچكىمـۇ، چىلىق ـ چىلىق تەرلەپ كەتتى. ئۇ چاپىنىنى سېلىپ ئورۇندۇققا ئارتىپ قويدى. بىر قاچا چۆچۈرىنى ھاپىلا ـ شاپىلا ئىچىۋەتكەنىدىن كېيىن ئىشتىنىنىڭ يانچۇقىدىكى ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى چىقىرىپ غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ ئىشىم بەك ئالدىراشتى، ئاشقىنىنى تېزراق قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىڭىز بوپتىكەن، ئاحا.
50 ياشـلاردىن ھالقىغـان ئايـال غوجـايىن قولىـنى پەشـتامىسىغا ئالمـان - تالـمان سۈرتتى - دە، ھېلىقى 20 يۇەننى ئېلىپ، پۇلنىڭ ئالىدى - ئارقىسىغا بىر قۇر قارىۋەتكەندىن كېيىن ئاشقىنىنى دەرھال قايتۇردى.
ئۇ ئاشقان يۇلنى ئېلىپلا ئاشپۇزۇلدىن چىقتى - دە، ئالىدى - ئارقىسىغا قارىماي يۈرۈپ كەتتى. ئەمما 30 قەدەمچە ماڭماي ئارقىسىدىن بىرەيلەننىڭ: «ھەي مېھمان، توختاپ تۇرۇڭە!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدى. ئۇ: «ئاپلا ئايال غوجايىن پۇلنىڭ ساختىلىقىنى بىلىپ قېلىپ قوغلاپ چىققان ئوخشايدۇ!» دەپ ئويلاپ، ئاڭلىمىغانغا سېلىپ مېڭىۋەردى. ئەمما ئايال غوجايىن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن يۈگۈرگىنىچە توۋلىغىلى تۇردى. ئەمدى توختىماي ئامال يوق ئىدى.
ــ ۋىيەي پەلتاپائىدەكلا ماڭىدىكەنسىز، ھەش-يەش دېگىۈچە ئۇزاپ كەتكىنىڭىزنىي قارىمامىدىغان! ــ دېـدى ئايـال غوجـايىن، ــ ھېلىمـۇ ۋاقتىـدا كـۆرۈپتىمەن... قـارىگە، چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قايسىز...
ئۇ بايا ئاشپۇزۇلغا كىرگەن چاغدا ئۇچىسىدىكى چاپىنىنىڭ مانا ئەمدى ئايالنىڭ قولىدا تۇرغانلىقىنى كۆردى.
_ قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟ _ دېدى ئايال غوجايىن. ئۇ، چاپان يانچۇقىدىكى كىملىك ۋە بايىلا ئالغان 800 يۈەن مائاشىنىڭ ساق ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ دېدى:
- رەھمەت ئاچا.
ــ ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!
قانداقتۇر بىر خىل تۇيغۇدىن ۋۇجۇدى تۇيۇقسىز ئىللىغان بۇ خېرىدار يانچۇقىدىن 20 يۈەننى چىقىرىپ ئايال غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۈكام، ئەمما يۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.
ــ ئەمسە، بايا مەن سىزگە بەرگەن كونا يۇلنى قايتۇرۇپ بېرىڭ، ماۋۇ يېڭىسىنى ئىلىڭ.
_ ياقەي، كۈنىسىمۇ، يېڭىسىمۇ ئوخشاشلا يۇلغۇ!
ــ ھە... بۇ... مۇنداق ئىش ئىدى. ئېسىم قۇرۇسۇن، ئۇ پۇلغا مۇھىم بىر تېلېقىون نومۇرىنى يېزىپ قويۇپتىكەنمەن دەڭە...
ــ ھە، ئۇنداق يېرى بولسا بوپتۇ ئەمسە، ئۇ پۇلنى سىزگە قايتۇرۇپ بېرەي.
ئايال غوجايىن ئۇزاپ كەتكەندىن كېيىن ئۇ يانچۇقىدىن چاقماقنى ئېلىپ ياندۇردى ـ دە، ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۋەتتى.
|
ئەسسەردىكى ئاشىخانا غوجايىنىنىڭ خاراكتېرىنى ئىپادىلەيدىغان كونكرېست جۈملىلەرنى يېزىپ چىقىڭ ۋە شۇ جۈملىدە ئۇنىڭ قانىداق خاراكتېرىنى ئىپادىلىگەنلىكىنى ئەسكە,تىپ قويۇڭ.
|
«ھېلىمۇ ۋاقتىدا كۆرۈپتىمەن... قارىڭە چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قاپسىز... » «قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟» «ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!» (ئايال غوجايىننىڭ ئەستايىدىللىقى، مەسئۇلىيەتچانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ.) «كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۇكام، ئەمما پۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.» (ئايال غوجايىننىڭ ئاق كۆڭۈل، سەمىمىيلىكىنى ئىپادىلەيدۇ.)
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
5
|
كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ساختا يۈل
ئۇ قولىدىكى 20 يۈەنلىك ساختا يۇلغا قاراپ، قايسى دۇكانىدىن مال سېتىۋالغاندا قايتۇرۇلغان پارچە يۇللار ئارىسىغا كىرىپ قالغانلىقىنى ئېسىگە ئالالماي، كۆيدۈرۈۋەتمەكچىمۇ بولىدى. شۇنداق ئەمەسـمۇ، ئۇ ناھايىتى 20 يۈەنغۇ؟! بىراق ئۇ يەنىلا ئويلاپ قالىدى: «نېمىشىقا كۆيىدۈرۈۋەتكۈدەكمەن؟ باشىقىلار خەجلىسىە بولىىدىكەنغۇ، مەن خەجلىسىەم بولمامدىكەن؟»
شۇنداق قىلىپ، ئۇ بۇ پۇلنى نەچچە قېتىم خەجلىۋەتمەكچى بولغان بولسىمۇ، چېنىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ قالدى. لېكىن ئۇنىڭ يەنىلا بۇ پۇلنى خەجلىگۇسى بار ئىدى، ئاخىر ساختا يۇلنى بىر ئامال قىلىپ كەچلىك بازاردا خەجلىۋەتمەكچى بولدى.
بىر كۈنى كېچىدە ئۇ تار رەستىدىكى باس - باس بىر ئاشيۇزۇلغا كىرىپ بىر قاچا چۆچۈرە بۇيرۇتتى. ئەمما ئۇ چۆچۈرە بەك قىزىق بولغاچقىمۇ ياكى ھودۇقـۇپ كەتكەچكىمـۇ، چىلىق ـ چىلىق تەرلەپ كەتتى. ئۇ چاپىنىنى سېلىپ ئورۇندۇققا ئارتىپ قويدى. بىر قاچا چۆچۈرىنى ھاپىلا ـ شاپىلا ئىچىۋەتكەنىدىن كېيىن ئىشتىنىنىڭ يانچۇقىدىكى ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى چىقىرىپ غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ ئىشىم بەك ئالدىراشتى، ئاشقىنىنى تېزراق قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىڭىز بوپتىكەن، ئاحا.
50 ياشـلاردىن ھالقىغـان ئايـال غوجـايىن قولىـنى پەشـتامىسىغا ئالمـان - تالـمان سۈرتتى - دە، ھېلىقى 20 يۇەننى ئېلىپ، پۇلنىڭ ئالىدى - ئارقىسىغا بىر قۇر قارىۋەتكەندىن كېيىن ئاشقىنىنى دەرھال قايتۇردى.
ئۇ ئاشقان يۇلنى ئېلىپلا ئاشپۇزۇلدىن چىقتى - دە، ئالىدى - ئارقىسىغا قارىماي يۈرۈپ كەتتى. ئەمما 30 قەدەمچە ماڭماي ئارقىسىدىن بىرەيلەننىڭ: «ھەي مېھمان، توختاپ تۇرۇڭە!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدى. ئۇ: «ئاپلا ئايال غوجايىن پۇلنىڭ ساختىلىقىنى بىلىپ قېلىپ قوغلاپ چىققان ئوخشايدۇ!» دەپ ئويلاپ، ئاڭلىمىغانغا سېلىپ مېڭىۋەردى. ئەمما ئايال غوجايىن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن يۈگۈرگىنىچە توۋلىغىلى تۇردى. ئەمدى توختىماي ئامال يوق ئىدى.
ــ ۋىيەي پەلتاپائىدەكلا ماڭىدىكەنسىز، ھەش-يەش دېگىۈچە ئۇزاپ كەتكىنىڭىزنىي قارىمامىدىغان! ــ دېـدى ئايـال غوجـايىن، ــ ھېلىمـۇ ۋاقتىـدا كـۆرۈپتىمەن... قـارىگە، چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قايسىز...
ئۇ بايا ئاشپۇزۇلغا كىرگەن چاغدا ئۇچىسىدىكى چاپىنىنىڭ مانا ئەمدى ئايالنىڭ قولىدا تۇرغانلىقىنى كۆردى.
_ قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟ _ دېدى ئايال غوجايىن. ئۇ، چاپان يانچۇقىدىكى كىملىك ۋە بايىلا ئالغان 800 يۈەن مائاشىنىڭ ساق ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ دېدى:
- رەھمەت ئاچا.
ــ ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!
قانداقتۇر بىر خىل تۇيغۇدىن ۋۇجۇدى تۇيۇقسىز ئىللىغان بۇ خېرىدار يانچۇقىدىن 20 يۈەننى چىقىرىپ ئايال غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۈكام، ئەمما يۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.
ــ ئەمسە، بايا مەن سىزگە بەرگەن كونا يۇلنى قايتۇرۇپ بېرىڭ، ماۋۇ يېڭىسىنى ئىلىڭ.
_ ياقەي، كۈنىسىمۇ، يېڭىسىمۇ ئوخشاشلا يۇلغۇ!
ــ ھە... بۇ... مۇنداق ئىش ئىدى. ئېسىم قۇرۇسۇن، ئۇ پۇلغا مۇھىم بىر تېلېقىون نومۇرىنى يېزىپ قويۇپتىكەنمەن دەڭە...
ــ ھە، ئۇنداق يېرى بولسا بوپتۇ ئەمسە، ئۇ پۇلنى سىزگە قايتۇرۇپ بېرەي.
ئايال غوجايىن ئۇزاپ كەتكەندىن كېيىن ئۇ يانچۇقىدىن چاقماقنى ئېلىپ ياندۇردى ـ دە، ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۋەتتى.
|
سىزنىڭچە بۇ ئەسەر قانداق ژانىردىكى ئەسەر، نېمە ئۈچۈن؟
|
ھېكايە: تىپىك ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان تۇرمۇش ھادىسىلىرى ئارقىلىق جەمئىيەتتىكى مەلۇم مەسىلە ياكى ئۆز ھەجمىگە قارىغانىدا كەڭ ھەم مۇرەككەپ مەزمۇننى چۈشەندۈرۈپ بېرەلەيدىغان ئېپىك ئەسەر ھېكايە دېيىلىدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
6
|
كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ساختا يۈل
ئۇ قولىدىكى 20 يۈەنلىك ساختا يۇلغا قاراپ، قايسى دۇكانىدىن مال سېتىۋالغاندا قايتۇرۇلغان پارچە يۇللار ئارىسىغا كىرىپ قالغانلىقىنى ئېسىگە ئالالماي، كۆيدۈرۈۋەتمەكچىمۇ بولىدى. شۇنداق ئەمەسـمۇ، ئۇ ناھايىتى 20 يۈەنغۇ؟! بىراق ئۇ يەنىلا ئويلاپ قالىدى: «نېمىشىقا كۆيىدۈرۈۋەتكۈدەكمەن؟ باشىقىلار خەجلىسىە بولىىدىكەنغۇ، مەن خەجلىسىەم بولمامدىكەن؟»
شۇنداق قىلىپ، ئۇ بۇ پۇلنى نەچچە قېتىم خەجلىۋەتمەكچى بولغان بولسىمۇ، چېنىپ قېلىشىدىن ئەنسىرەپ قالدى. لېكىن ئۇنىڭ يەنىلا بۇ پۇلنى خەجلىگۇسى بار ئىدى، ئاخىر ساختا يۇلنى بىر ئامال قىلىپ كەچلىك بازاردا خەجلىۋەتمەكچى بولدى.
بىر كۈنى كېچىدە ئۇ تار رەستىدىكى باس - باس بىر ئاشيۇزۇلغا كىرىپ بىر قاچا چۆچۈرە بۇيرۇتتى. ئەمما ئۇ چۆچۈرە بەك قىزىق بولغاچقىمۇ ياكى ھودۇقـۇپ كەتكەچكىمـۇ، چىلىق ـ چىلىق تەرلەپ كەتتى. ئۇ چاپىنىنى سېلىپ ئورۇندۇققا ئارتىپ قويدى. بىر قاچا چۆچۈرىنى ھاپىلا ـ شاپىلا ئىچىۋەتكەنىدىن كېيىن ئىشتىنىنىڭ يانچۇقىدىكى ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى چىقىرىپ غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ ئىشىم بەك ئالدىراشتى، ئاشقىنىنى تېزراق قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىڭىز بوپتىكەن، ئاحا.
50 ياشـلاردىن ھالقىغـان ئايـال غوجـايىن قولىـنى پەشـتامىسىغا ئالمـان - تالـمان سۈرتتى - دە، ھېلىقى 20 يۇەننى ئېلىپ، پۇلنىڭ ئالىدى - ئارقىسىغا بىر قۇر قارىۋەتكەندىن كېيىن ئاشقىنىنى دەرھال قايتۇردى.
ئۇ ئاشقان يۇلنى ئېلىپلا ئاشپۇزۇلدىن چىقتى - دە، ئالىدى - ئارقىسىغا قارىماي يۈرۈپ كەتتى. ئەمما 30 قەدەمچە ماڭماي ئارقىسىدىن بىرەيلەننىڭ: «ھەي مېھمان، توختاپ تۇرۇڭە!» دېگىنىنى ئاڭلاپ قالدى. ئۇ: «ئاپلا ئايال غوجايىن پۇلنىڭ ساختىلىقىنى بىلىپ قېلىپ قوغلاپ چىققان ئوخشايدۇ!» دەپ ئويلاپ، ئاڭلىمىغانغا سېلىپ مېڭىۋەردى. ئەمما ئايال غوجايىن ئۇنىڭ ئارقىسىدىن يۈگۈرگىنىچە توۋلىغىلى تۇردى. ئەمدى توختىماي ئامال يوق ئىدى.
ــ ۋىيەي پەلتاپائىدەكلا ماڭىدىكەنسىز، ھەش-يەش دېگىۈچە ئۇزاپ كەتكىنىڭىزنىي قارىمامىدىغان! ــ دېـدى ئايـال غوجـايىن، ــ ھېلىمـۇ ۋاقتىـدا كـۆرۈپتىمەن... قـارىگە، چاپىنىڭىزنى ئۇنتۇپ قايسىز...
ئۇ بايا ئاشپۇزۇلغا كىرگەن چاغدا ئۇچىسىدىكى چاپىنىنىڭ مانا ئەمدى ئايالنىڭ قولىدا تۇرغانلىقىنى كۆردى.
_ قاراپ بېقىڭ، يانچۇقىڭىزدىكى نەرسىلەر ساقمىكەن؟ _ دېدى ئايال غوجايىن. ئۇ، چاپان يانچۇقىدىكى كىملىك ۋە بايىلا ئالغان 800 يۈەن مائاشىنىڭ ساق ئىكەنلىكىنى كۆرۈپ دېدى:
- رەھمەت ئاچا.
ــ ئۇكام، يۇل تايماقنىڭ تەسلىكىدە ئۇنداق بىخەستەلىك قىلماڭ!
قانداقتۇر بىر خىل تۇيغۇدىن ۋۇجۇدى تۇيۇقسىز ئىللىغان بۇ خېرىدار يانچۇقىدىن 20 يۈەننى چىقىرىپ ئايال غوجايىنغا تەڭلىدى:
_ كۆڭلىڭىز تېگىل بولدى، ئۈكام، ئەمما يۇلىڭىزنى ئالالمايمەن.
ــ ئەمسە، بايا مەن سىزگە بەرگەن كونا يۇلنى قايتۇرۇپ بېرىڭ، ماۋۇ يېڭىسىنى ئىلىڭ.
_ ياقەي، كۈنىسىمۇ، يېڭىسىمۇ ئوخشاشلا يۇلغۇ!
ــ ھە... بۇ... مۇنداق ئىش ئىدى. ئېسىم قۇرۇسۇن، ئۇ پۇلغا مۇھىم بىر تېلېقىون نومۇرىنى يېزىپ قويۇپتىكەنمەن دەڭە...
ــ ھە، ئۇنداق يېرى بولسا بوپتۇ ئەمسە، ئۇ پۇلنى سىزگە قايتۇرۇپ بېرەي.
ئايال غوجايىن ئۇزاپ كەتكەندىن كېيىن ئۇ يانچۇقىدىن چاقماقنى ئېلىپ ياندۇردى ـ دە، ھېلىقى 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۋەتتى.
|
ئەسەردىكى ‹‹ئۇ›› 20 يۈەنلىك ساختا پۇلنى كۆيدۈرۈۋەتكەندىن كېيىن باشقا يەنە نېمىلەرنى «كۆيدۈرۈۋەتتى»؟
|
«ئـۇ» 20 يۈەنلىك سـاختا يـۇلنى كۆيدۈرۈۋەتكەنـدىن باشـقا يەنە ئىدىيەسـىدە ساقلىنىۋاتقان پايىدا - مەنىپەئەت ئالدىدا ئەخىلاق - ۋىجىداننى يوقىتىپ قويۇشىتەك مەنيەئەتيەرەسلىك، شەخسىيەتچىلىك، ساختىيەزلىك، ئالدامچىلىقتەك مەنىۋى ئىللەتلەرنىي «كۆيدۈرۈۋەتتى».
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
5
|
ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم قۇرۇلما _ جىش
كىچىككىنە چىش ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كىلچكە بەرداشلىق بىرەلەيدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇسىتەھكەم قۇرۇلما، شۇنداقلا ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنى مېخانىكىلىق يىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە، ئۇنىڭ يەنە ئاۋاز چىقىرىشقا ياردەم بېرىش ۋە چىراينىڭ تاشقى شەكلىنى ساقلاش رولى بار.
ئادەمنىڭ ھاياتىدا ئىلگىرى ـ كېيىن ئىككى قېتىم چىش چىقىدۇ. تۇغۇلۇپ ئالتە ئاي ئۆپچۆرىسىدە سۈت چىشى چىقىدۇ. سۈت چىشى 20 تال ئەتراپىدا بولۇپ، ئاستى ـ ئۈستىدە ئون تالدىن بولىدۇ. 6~7 ياشتىن باشلاپ سۈت چىش بىر - بىرلەپ چۈشۈپ تۇراقلىق چىش چىقىدۇ، 14 ياش ئۆيچۆرىسىگىچە 28 تال تۇراقلىق چىش چىقىپ بولىدۇ. شۇڭا قۇرامىغا يەتكەن ئادەمنىڭ 32 تال تۇراقلىق چىشى بولۇپ، ئاستى - ئۈستىدە 16 دىن بولىدۇ. يەنە بەزىلەرگە ئۆمۈر بويى ئەقىل چىشى چىقمايىدۇ، شۇڭا تۇراقلىق چىشنىڭ 28دىن 32 گىچە بولۇشى نورمال ئەھۋال.
چىش تاشقى شەكلى ۋە رولىغا ئاساسەن، ئۇدۇل چىش، قوزۇق چىش، ئىككى ئۇچلۇق چىش ۋە ئېزىق چىش دەپ ئايرىلىدۇ. ئۇدۇل چىش يېمەكلىكلەرنىي چىشلەشىكە، قـوزۇق چىش ئاساسىلىقى يېمەكلىكلەرنىي ئۈزۈشىكە ئىشىلىتىلىدۇ، ئىككـى ئۇچلـۇق چىـش يېمەكلىكلەرنى چايناشقا، ئېزىق چىش يېمەكلىكلەرنى ئېزىشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چايناش، ئېزىش ۋەزىپىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ.
ھەربىر چىش يەنە چىش تاجى، چىش بوينى، چىش يىلتىزىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا ئايرىلىدۇ. چىش تاجى دېگىنىمىز ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسىمنى، چىش يىلتىزى دېگىنىمىز ئۈستۈنكى ـ ئاستىنقى تاڭلايىدىكى چىش ئوقۇرىغا يېتىپ تۇرىدىغىنىنى، چىش بوينى دېگىنىمىز چىش يىلتىزى بىلەن چىش تاجى ئوتتۇرىسىدىكى سەل ئىنچىكە قىسىمنى كۆرسىتىدۇ ، ئۇنىڭ سىرتقى قىسمىنى چىش مىلىكى ئوراپ تۇرىدۇ.
چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بىر قەۋەت پارقىراق، سۈزۈك ئېمال ماددىسى بار، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم ماددا، قاتتىقلىق دەرىجىسى كۇۋارتىسقا يېقىنلىشىدۇ. چىش يىلتىزىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى بوشلۇق چىش بوشلۇقى دەپ ئاتىلىدۇ. چىش بوشلۇقىدا نۇرغۇن قان تومۇرلار ۋە نېرۋا قاتارلىق چىش يىلىكى توقۇلمىلىرى بار. شۇڭا، چىشنى قۇرۇت يەپ چىشنىڭ يىلىكىگە يەتكەندە چىش ناھايىتى قاتتىق ئاغرىيىدۇ. چىش ئەتراپىدىكى توقىۇلمىلار چىش ئەتراپىي توقۇلمىسىي دەپ ئاتىلىدۇ، ئىۇ چىش ئەتراپىي پەردىسى، چىش ئوقۇرى سۆڭىكى ۋە چىش مىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىش ئەتراپى توقۇلمىسى چىشنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە چايناش بېسىمىنى ئازايتىش رولىنى ئوينايدۇ.
چىشىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدا كېسەللىكلەر كۆرۈلىدۇ. چىش مىلىكى قىسىمىدا ئاسانلا چىش ئەتراپى ياللۇغى پەيىدا بولبۇپ، چىش مىلىكى قانايىدۇ، چىش ئەتراپى يىرىڭلايدۇ، چىش بوشايدۇ. چىش تاجى قىسمىدا چىشنى قۇرۇت يەپ ئادەمنى ئازابلايىدۇ. شۇڭا ياش ـ ئۆسمۈرلۈك مەزگىلدە ئېغىز بوشىلۇقى تازىلىقىغا دىققەت قىلىپ، ھەر كىۈنى ئەتىگەن ـ كەچتە چىش چوتكىلاش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ، چىش كېسەللىكىنىڭ ئالىدىنى ئېلىش لازىم.
|
تېكىسىتتە چىشىنىڭ ئادەم بەدىنىلدىكى مۇسىتەھكەم قۇرۇلما ئىكەنلىكى قايسىي نۇقتىلاردىن چۈشەندۈرۈلگەن؟
|
تېكىسىتتە چىشىنىڭ ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كۈچكە بەرداشىلىق بېرەلەيدىغانلىقى، ئۇنىڭ يېمەكلىكلەرنىي چىشىلەپ، ئىۈزۈپ، چايناش ۋەزىپىسىنى ئورۇندايدىغانلىقى، چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدىكى بىر قەۋەت سۈزۈك ئېمال ماددىسىنىڭ قاتتىقلىق دەرىجىسى كىۋارتىشقا يېقىنلىشىدىغان مۇستەھكەم ماددا ئىكەنلىكى قاتارلىق مەزمۇنلار ئارقىلىق چىشىنىڭ ئادەم بەدىنىـدىكى ئەڭ مۇسـتەھكەم قۇرۇلمـا ئىكەنلىكىنـى چۈشەندۈرگەن دەپ يازسا ياكى چىشنىڭ قاتتىقلىقى، قۇرۇلۇشى، جايلىشىشى، رولى-ۋەزىپىسى ۋە ئۇنىڭ تەركىبى قاتارلىقلارنى ئايرىم - ئايرىم يېزىش ئارقىلىق چىشنىڭ ئادەم بەدىنىدىكى مۇستەھكەم قۇرۇلما ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرگەن، دەپ يازسا تولـۇق نومـۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
5
|
ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم قۇرۇلما _ جىش
كىچىككىنە چىش ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كىلچكە بەرداشلىق بىرەلەيدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇسىتەھكەم قۇرۇلما، شۇنداقلا ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنى مېخانىكىلىق يىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە، ئۇنىڭ يەنە ئاۋاز چىقىرىشقا ياردەم بېرىش ۋە چىراينىڭ تاشقى شەكلىنى ساقلاش رولى بار.
ئادەمنىڭ ھاياتىدا ئىلگىرى ـ كېيىن ئىككى قېتىم چىش چىقىدۇ. تۇغۇلۇپ ئالتە ئاي ئۆپچۆرىسىدە سۈت چىشى چىقىدۇ. سۈت چىشى 20 تال ئەتراپىدا بولۇپ، ئاستى ـ ئۈستىدە ئون تالدىن بولىدۇ. 6~7 ياشتىن باشلاپ سۈت چىش بىر - بىرلەپ چۈشۈپ تۇراقلىق چىش چىقىدۇ، 14 ياش ئۆيچۆرىسىگىچە 28 تال تۇراقلىق چىش چىقىپ بولىدۇ. شۇڭا قۇرامىغا يەتكەن ئادەمنىڭ 32 تال تۇراقلىق چىشى بولۇپ، ئاستى - ئۈستىدە 16 دىن بولىدۇ. يەنە بەزىلەرگە ئۆمۈر بويى ئەقىل چىشى چىقمايىدۇ، شۇڭا تۇراقلىق چىشنىڭ 28دىن 32 گىچە بولۇشى نورمال ئەھۋال.
چىش تاشقى شەكلى ۋە رولىغا ئاساسەن، ئۇدۇل چىش، قوزۇق چىش، ئىككى ئۇچلۇق چىش ۋە ئېزىق چىش دەپ ئايرىلىدۇ. ئۇدۇل چىش يېمەكلىكلەرنىي چىشلەشىكە، قـوزۇق چىش ئاساسىلىقى يېمەكلىكلەرنىي ئۈزۈشىكە ئىشىلىتىلىدۇ، ئىككـى ئۇچلـۇق چىـش يېمەكلىكلەرنى چايناشقا، ئېزىق چىش يېمەكلىكلەرنى ئېزىشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چايناش، ئېزىش ۋەزىپىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ.
ھەربىر چىش يەنە چىش تاجى، چىش بوينى، چىش يىلتىزىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا ئايرىلىدۇ. چىش تاجى دېگىنىمىز ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسىمنى، چىش يىلتىزى دېگىنىمىز ئۈستۈنكى ـ ئاستىنقى تاڭلايىدىكى چىش ئوقۇرىغا يېتىپ تۇرىدىغىنىنى، چىش بوينى دېگىنىمىز چىش يىلتىزى بىلەن چىش تاجى ئوتتۇرىسىدىكى سەل ئىنچىكە قىسىمنى كۆرسىتىدۇ ، ئۇنىڭ سىرتقى قىسمىنى چىش مىلىكى ئوراپ تۇرىدۇ.
چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بىر قەۋەت پارقىراق، سۈزۈك ئېمال ماددىسى بار، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم ماددا، قاتتىقلىق دەرىجىسى كۇۋارتىسقا يېقىنلىشىدۇ. چىش يىلتىزىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى بوشلۇق چىش بوشلۇقى دەپ ئاتىلىدۇ. چىش بوشلۇقىدا نۇرغۇن قان تومۇرلار ۋە نېرۋا قاتارلىق چىش يىلىكى توقۇلمىلىرى بار. شۇڭا، چىشنى قۇرۇت يەپ چىشنىڭ يىلىكىگە يەتكەندە چىش ناھايىتى قاتتىق ئاغرىيىدۇ. چىش ئەتراپىدىكى توقىۇلمىلار چىش ئەتراپىي توقۇلمىسىي دەپ ئاتىلىدۇ، ئىۇ چىش ئەتراپىي پەردىسى، چىش ئوقۇرى سۆڭىكى ۋە چىش مىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىش ئەتراپى توقۇلمىسى چىشنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە چايناش بېسىمىنى ئازايتىش رولىنى ئوينايدۇ.
چىشىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدا كېسەللىكلەر كۆرۈلىدۇ. چىش مىلىكى قىسىمىدا ئاسانلا چىش ئەتراپى ياللۇغى پەيىدا بولبۇپ، چىش مىلىكى قانايىدۇ، چىش ئەتراپى يىرىڭلايدۇ، چىش بوشايدۇ. چىش تاجى قىسمىدا چىشنى قۇرۇت يەپ ئادەمنى ئازابلايىدۇ. شۇڭا ياش ـ ئۆسمۈرلۈك مەزگىلدە ئېغىز بوشىلۇقى تازىلىقىغا دىققەت قىلىپ، ھەر كىۈنى ئەتىگەن ـ كەچتە چىش چوتكىلاش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ، چىش كېسەللىكىنىڭ ئالىدىنى ئېلىش لازىم.
|
تېكىسىت مەزمۇنىغـا قارىغانــدا چىــش كېســەللىكىنىڭ ئالــدىنى ئېلىشــقا ئائىــت ئۇچۇرلارنى ئانچە تولۇق دەپ كەتكىلى بولمايىدۇ، سىزنىڭچە چىش كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن يەنە نېمىلەرگە دىققەت قىلىش كېرەك؟
|
چىش كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، ساغلام چىشقا ئىگە بولۇش ئۈچۈن، چىش تازىلىقىغا دىققەت قىلىشتىن سىرت، يەنە چىشنى ئاسراش، تاتلىق، سوغۇق يېمەكلىكلەرنى زىيادە كۆپ يېيىشتىن ساقلىنىش، چىشنى قەرەللىك تەكشۈرتۈپ، تازىلىتىپ تۇرۇش كبرەك.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن ماتېرىيالنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ:
|
6
|
ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم قۇرۇلما _ جىش
كىچىككىنە چىش ئادەتتە 30~45 كىلوگىراملىق كىلچكە بەرداشلىق بىرەلەيدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇسىتەھكەم قۇرۇلما، شۇنداقلا ئادەم ئورگانىزمى زاۋۇتىنىڭ يېمەكلىكلەرنى مېخانىكىلىق يىششىقلاپ ئىشلىشىدىكى مۇھىم ئۈسكۈنە، ئۇنىڭ يەنە ئاۋاز چىقىرىشقا ياردەم بېرىش ۋە چىراينىڭ تاشقى شەكلىنى ساقلاش رولى بار.
ئادەمنىڭ ھاياتىدا ئىلگىرى ـ كېيىن ئىككى قېتىم چىش چىقىدۇ. تۇغۇلۇپ ئالتە ئاي ئۆپچۆرىسىدە سۈت چىشى چىقىدۇ. سۈت چىشى 20 تال ئەتراپىدا بولۇپ، ئاستى ـ ئۈستىدە ئون تالدىن بولىدۇ. 6~7 ياشتىن باشلاپ سۈت چىش بىر - بىرلەپ چۈشۈپ تۇراقلىق چىش چىقىدۇ، 14 ياش ئۆيچۆرىسىگىچە 28 تال تۇراقلىق چىش چىقىپ بولىدۇ. شۇڭا قۇرامىغا يەتكەن ئادەمنىڭ 32 تال تۇراقلىق چىشى بولۇپ، ئاستى - ئۈستىدە 16 دىن بولىدۇ. يەنە بەزىلەرگە ئۆمۈر بويى ئەقىل چىشى چىقمايىدۇ، شۇڭا تۇراقلىق چىشنىڭ 28دىن 32 گىچە بولۇشى نورمال ئەھۋال.
چىش تاشقى شەكلى ۋە رولىغا ئاساسەن، ئۇدۇل چىش، قوزۇق چىش، ئىككى ئۇچلۇق چىش ۋە ئېزىق چىش دەپ ئايرىلىدۇ. ئۇدۇل چىش يېمەكلىكلەرنىي چىشلەشىكە، قـوزۇق چىش ئاساسىلىقى يېمەكلىكلەرنىي ئۈزۈشىكە ئىشىلىتىلىدۇ، ئىككـى ئۇچلـۇق چىـش يېمەكلىكلەرنى چايناشقا، ئېزىق چىش يېمەكلىكلەرنى ئېزىشكە ئىشلىتىلىدۇ. ئۇلار ئىش تەقسىم قىلىۋېلىپ ھەمكارلىشىپ، چايناش، ئېزىش ۋەزىپىسىنى بىرلىكتە ئورۇندايدۇ.
ھەربىر چىش يەنە چىش تاجى، چىش بوينى، چىش يىلتىزىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا ئايرىلىدۇ. چىش تاجى دېگىنىمىز ئېغىز بوشلۇقىدا كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان قىسىمنى، چىش يىلتىزى دېگىنىمىز ئۈستۈنكى ـ ئاستىنقى تاڭلايىدىكى چىش ئوقۇرىغا يېتىپ تۇرىدىغىنىنى، چىش بوينى دېگىنىمىز چىش يىلتىزى بىلەن چىش تاجى ئوتتۇرىسىدىكى سەل ئىنچىكە قىسىمنى كۆرسىتىدۇ ، ئۇنىڭ سىرتقى قىسمىنى چىش مىلىكى ئوراپ تۇرىدۇ.
چىش تاجىنىڭ سىرتقى يۈزىدە بىر قەۋەت پارقىراق، سۈزۈك ئېمال ماددىسى بار، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇستەھكەم ماددا، قاتتىقلىق دەرىجىسى كۇۋارتىسقا يېقىنلىشىدۇ. چىش يىلتىزىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى بوشلۇق چىش بوشلۇقى دەپ ئاتىلىدۇ. چىش بوشلۇقىدا نۇرغۇن قان تومۇرلار ۋە نېرۋا قاتارلىق چىش يىلىكى توقۇلمىلىرى بار. شۇڭا، چىشنى قۇرۇت يەپ چىشنىڭ يىلىكىگە يەتكەندە چىش ناھايىتى قاتتىق ئاغرىيىدۇ. چىش ئەتراپىدىكى توقىۇلمىلار چىش ئەتراپىي توقۇلمىسىي دەپ ئاتىلىدۇ، ئىۇ چىش ئەتراپىي پەردىسى، چىش ئوقۇرى سۆڭىكى ۋە چىش مىلىكىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. چىش ئەتراپى توقۇلمىسى چىشنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە چايناش بېسىمىنى ئازايتىش رولىنى ئوينايدۇ.
چىشىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدا كېسەللىكلەر كۆرۈلىدۇ. چىش مىلىكى قىسىمىدا ئاسانلا چىش ئەتراپى ياللۇغى پەيىدا بولبۇپ، چىش مىلىكى قانايىدۇ، چىش ئەتراپى يىرىڭلايدۇ، چىش بوشايدۇ. چىش تاجى قىسمىدا چىشنى قۇرۇت يەپ ئادەمنى ئازابلايىدۇ. شۇڭا ياش ـ ئۆسمۈرلۈك مەزگىلدە ئېغىز بوشىلۇقى تازىلىقىغا دىققەت قىلىپ، ھەر كىۈنى ئەتىگەن ـ كەچتە چىش چوتكىلاش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈپ، چىش كېسەللىكىنىڭ ئالىدىنى ئېلىش لازىم.
|
تېكىسـتە قوللىنىلغـان چۈشـەندۈرۈش تەرتىپـى ۋە ئاساسـلىق چۈشـەندۈرۈش ئۇسۇللىرىنى ئېيتىپ بېرىڭ.
|
تېكىسىتتە چۈشەندۈرۈش تەرتىپىىدىن لوگىكىلىق تەرتىپ بويىچە چۈشەندۈرۈش ئۇسۇلىنى؛ ئېنىقلىما بېرىش، تۈرگە ئايرىش، سانلىق مەلۇماتلارنى كەلتۈرۈش، ئوخشىتىش قاتارلىقلارنى قوللانغان.
|
بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭ
|
3
|
تەن كىرە تۇپراق - لەھەتكە، نام قالۇر ئەفكار ئار، ئۆنسە ئۆمرۈڭ ياخشىلىقسىز مەڭگۈلۈك روھىڭ يارا. بۇ ھايات بىر ئىمتىھان؛ باغۋەن، زىيانكەش ئايرىلۇر، ئۆزگىگە قونساڭ تۇزاق كۈتكەي سېنى يوچۇن ئورا. -ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن
|
بۇ شېئىر ئۇيغۇر شېئىريىتىنىڭ ( )شەكلىدە، ئارۇز ۋەزىنىنىڭ ( ) بەھرىدە يىزىلغان.
|
رۇبائىي، رەمەل
|
بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭ
|
3
|
تەن كىرە تۇپراق - لەھەتكە، نام قالۇر ئەفكار ئار، ئۆنسە ئۆمرۈڭ ياخشىلىقسىز مەڭگۈلۈك روھىڭ يارا. بۇ ھايات بىر ئىمتىھان؛ باغۋەن، زىيانكەش ئايرىلۇر، ئۆزگىگە قونساڭ تۇزاق كۈتكەي سېنى يوچۇن ئورا. -ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن
|
بۇ شېئىرنىڭ تۈپ ئىدىيەسىنى ( ) دېگەن جۈملىگە يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ.
|
ياخشىدىن ياخشى نام، يامانىدىن يامان نام قالىدۇ
|
بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭ
|
2
|
«تەمەخورلىۇق نومۇسىنىڭ ئىۆيىنى كۆيدۈرىىدىغان ئىوت، ئىزرەتنىڭ خىامىنىنى ئۇچۇرۇپ كېتىدىغان، تەمكىنلىكنىڭ چىرىغىنى ئۆچۈرۈۋېتىدىغان شامالدۇر. ئادەم تەمەخبور بولسا. نەيسىگە قۇل بولۇر.» بۇ پارچىدىكى نومۇرى ئىسىم بولغان ياسالما ئىسىم ( ) بارچىدىكى «شامال» ئوخشىنىشنىڭ ئۈچ ئېلېمېنتىدىن ( ) دۇر.
|
تەمەخورلۇق، ئوخشىغۇچى
|
|
بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭ
|
2
|
«توتىم» دېگەن سۆز قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنبەلەردە ( ) دەب ئاتىلانتى. تۈركىي قىۋۋەلار، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىدا بۆرە تىوتېمى ھەققىدىكى مەلۇماتلار دەسلەپ ( ) ناملىق ئەسەردە تىلغا ئېلىنغان .
|
تۆز (ئوران)، ئوغۇزنامە
|
|
بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭ
|
3
|
باخشىلىرىم ئىنتايىن ئىرگۈ ۋە تەسىرلىك، بىراق ئۇنى ئاڭلاش بەختىگە ھېچكىم مۇيەسسەر بولالمايدۇ. چۈنكى ئۇ تومۇرلىرىمدىن چىقىپ تومۇرلىرىمدا قارار تاپىدۇ. ئۇنىڭ ئۆز ئىجىگە ئالغان كۆيدۈرگۈچى ھىسلىرى ئاجابىپ مەنىدارلىققا ئىگە. ئۇ ھاياتىمنى كۈيلەپ ماماتىم ھەققىدە قەسەم پۈتىدۇ. شۇنداقتىمۇ ئۇ ناخشىلىرىمنى ئىنتايىن ياخشى كۆرىدۇ.
|
بۇ پارچىنى مەزمۇن خاراكتېرى ۋە ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا قاراپ ژانىرى جەھەتتىن ( )نىڭ يارچىسى دېيىشكە بولىدۇ. پارچىدىكى دەسلەپكى ئىككى جۇملە مۇرەكــكەپ ( ) تۈرىگە تەۋە، بارجىدىكى ‹‹ئىزگۈ›› دېگەن سۆزنىڭ لۇغەت مەنىسى خۇملىنىڭ ( )دىگەنلىكتۇر.
|
لىرىك نەسر، ئارىلاش مۇرەككەپ جۇملە، ساپ (گۈزەل، چىرايلىق، ياخشىلىق، خەيرىلىك، چىن، پاك)
|
كۆنۈكمە ئىشلەش سوئالى
|
4
|
1) گەرجە قۇياشتىن پەرۋىش ئالەم يۈزىغە ئام ئېرۇر، سەھرادە قامغاغۇ تىكەن بوستاندا سەرۋۇ گۈل بىتۇر.
|
كىلاسسىك شېئىرلاردىن ئېلىنغان تۆۋەندىكى پارچىلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنى يېزىڭ:
|
گەرچە قۇياش نۇرى پۈتۈن ئالەمگە تەكشى چېچىلىپ، ئورتاق پەرۋىش قىلسىمۇ. يەنىلا چۆلدە قامغاق ۋە تىكەنلەر ئۈنىدۇ، بوستاندا بولسا، سەۋرى ۋە گۈللەر ئۈنىدۇ.
|
كۆنۈكمە ئىشلەش سوئالى
|
4
|
2) ئەبش ئېلىگەن خاردىن كەلگەي گۈلى ئىشرەت ئېسى، چۈن سۆلەيمان دۆلەتىدۇر خارى-زارى كاشىغەر.
|
كىلاسسىك شېئىرلاردىن ئېلىنغان تۆۋەندىكى پارچىلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى يەشمىسىنى يېزىڭ:
|
كۆگۈل ئاچاى دېگەن كىشىلەرگە بۇ جاينىڭ ھەتتاكى تىكەنلىرىدىنمۇ گۇل پۇرىقى كېلىدۇ. ئۇنىڭ ۋەيرانلىرى سۇلايمان دۆلىتىگە تەۋە.
|
كۆنۈكمە ئىشلەش سوئالى
|
1
|
ئويعىنىپ كەتتى جاھان مەغرىبى ـ مەشرىق تامام، ــــــ(ئا. ئۇيغۇر)
|
تۆۋەندىكى شېئىرىي پارچىلارنىڭ كەم قالغان قىسىمىنى تولۇقلاپ يېزىڭ:
|
مەن تېخى سۈت ئۇيقۇدا، چۈش كۆرۈپ ياتارمەن.
|
كۆنۈكمە ئىشلەش سوئالى
|
1
|
_ ئۇنىڭكىم، تىلىدىن چىغار ئوت چېقىن. (يۈسۈپ خاس ھاجىپ)
|
تۆۋەندىكى شېئىرىي پارچىلارنىڭ كەم قالغان قىسىمىنى تولۇقلاپ يېزىڭ:
|
قوشۇلما پىتنىخورغا، بارما يېقىن.
|
كۆنۈكمە ئىشلەش سوئالى
|
2
|
تەكرىتاغ، ئالتاي تېغىي، قاراقۇرۇم تاغلىرىندا بېلىقچىلىقنىي راۋاجلاندۇرۇشىقا باب كېلىدىغان دەربا ۋە كۆللەر شەكىللەنگەن. ياخشى مۇھىتتا بىلىقلارنىڭ تۈرى ئۈزۈكسىز سەرخىللاستۇرۇلغان، سۈنئىي ئۇسۇلدا كىۋپەينىش تېخنىكىسى كېگەيىتىلگەن، بايلىقتىن بايىدىلىنىش سالمىقى زورايتىلغان، شۇنىڭ بىلەن بىللە باغراش كۆلى، سابرام كىۆلى، ئولۇڭگۈر كىۆلى تەبىئىنى سىۋ مەنبەسنى دۆلەتنىڭ ئورگاننىڭ يېمەكلنىڭ ئىشلەپچىقىرىش بارىسى قىلىپ بېكىنىلگەن.
|
تۆۋەندىكى ماتېرىيالنى ئەستايىدىل ئوقۇپ، ئۇنىڭ مەزمۇنىنى بىر ئاددىي جۇملە ئارقىلىق ئىپادىلەڭ
|
«شىنجاڭدىكى بىر قىسىم كۆللەر دۆلەتنىڭ ئورگانىك يېمەكلىكلەرنى ئىشلەپچىقىرىش بازىسى قىلىپ بېكىتىلىدى» ياكى «شىنجاڭدىكى بېلىقچىلىقنى راۋاجلاندۇرۇشىقا باب كېلىدىغان بىر قىسىم كۆللەر، دۆلەتنىڭ ئورگانىك يېمەكلىكلەرنى ئىشلەپچىقىرىش بازىسى قىلىپ بېكىتىلدى».
|
تۆۋەندىكى تەلەپلەرنى ئورۇنلاڭ
|
3
|
« ـ ەن»قوشۇمچىسىدىن بايدىلىنىپ ياسالما سۆز ياساڭ. ياسىغان سۆرىڭىرنى بىر خۇملىدە مۇستەقىل سۆز رولىدا، يەنە بىر جۇملىدە ياردەمچى سۆز رولىدا كەلتۈرۈپ ئىككى جۈملە تۈرۈڭ.
|
ئاساس+ەن=ئاساسەن. بۈگۈنكى ئىشلىرىمىز ئاساسەن تىۈگەپ قالـدى(مۇسـتەقىل سۆز). بۇ ئىشنى ئۇنىڭ كۆرسەتمىسىگە ئاساسەن ئىشلىدۇق(ياردەمچى سۆز).
|
|
تۆۋەندىكى تەلەپلەرنى ئورۇنلاڭ
|
2
|
«جاپا تارتمىغۇچە ھالاۋەت يوق» دېگەن ماقالنى جۈملىنىڭ كېگەيتىلگەن بۆلىكى قىلىپ بىر جۈملە تۈزۈڭ. كېڭەيتىلگەن بۆلەك ھالەت ۋەزىپىسىدە كەلسۇن.
|
قاسىم جاپا تارتمىغۇچە ھالاۋەت يوق دەپ گېپىنى خۇلاسىلىدى.
|
|
تۆۋەندىكى تەلەپلەرنى ئورۇنلاڭ
|
3
|
«كۈز» دېگەن سۆزنى ئىشلەتمەي كۈز مەنزىرىسىنى تەسۋىرلەپ ئوخشىتىش، جانلاندۇرۇش قوللىنىلغان قىسقا پارچە يېزىڭ.
|
«كۈز» سۆزىنى ئىشلەتمەي، كۈز مەنزىرىسىنى تەسۋىرلىگەن بولسا، ئوخشىتىش قوللانغان بولسا، جانلاندۇرۇش قوللىنىلغان بولسا نومۇر بېرىلسە بولىدۇ.
|
|
تۆۋەندىكى تەلەپلەرنى ئورۇنلاڭ
|
1
|
مەدەبىيەتلىك، ئەدەپلىك بولۇشقا دىققەت قىلىش-قىلماسلىقمۇ ئۈچتە ياخشى ئوقۇغۇچى بولۇشنىڭ بىر شەرتى.
|
تۆۋەندىكى جۈملىلەردە بەزى نۇقسانلار بار. تۈزىتىپ راۋان جۈملىگە ئايلاندۇرۇڭ.
|
مەدەنىيەتلىك ئەدەپلىك بولۇشقا دىققەت قىلىش ئۈچتە ياخشى ئوقۇغۇچى بولۇشنىڭ بىرىنچى شەرتى» ياكى «مەدەنىيەتلىك، ئەدەپلىك بولۇشقا دىققەت قىلىش-قىلماسلىقمۇ ئۈچتە ياخشى ئوقۇغۇچى بولۇش - بولالماسلىقنىڭ بىر شەرتى».
|
تۆۋەندىكى تەلەپلەرنى ئورۇنلاڭ
|
1
|
بۇ يىل يېزىمىزدا ئاشلىقتىن ۋە بۇغدايدىن يەنە مول ھوسۇل ئېلىندى.
|
تۆۋەندىكى جۈملىلەردە بەزى نۇقسانلار بار. تۈزىتىپ راۋان جۈملىگە ئايلاندۇرۇڭ.
|
«بۇ يىل يېزىمىزدا بۇغدايدىن يەنە مول ھوسۇل ئېلىندى.»
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
2
|
... ئۇ تۇيۇقسىز مېنى كۆرۈپ قېلىپ چەكچىيىپ قارىدى. لېكىن ئورنىدىن مىت قىلىپ تەۋرەپمۇ قويمىدى. قورقىۇش ئەمىدى ئۇنىڭغا ئەبەدىنى يات بولۇپ كەتكەنىدەك، ماڭا خاتىرجەم، مەسخىرىلىك ۋە ئۆچمەنلىك بىلەن تىكىلىپ قاراشلىرى ئۆلۈۋاتقان ۋۇجۇدىـدىكى ئۆلمەس غالىبلىقنى نامايان قىلماقتا ئىدى. مەن ئۇنىڭ كۆزلىرىدىكى مېھىر ۋە قىساسىكىرانە نۇرنىڭ ئۆتكۈر چاقنىشى بىلەن يۈرىكىمگە خەنجەردەك سانجىلغان چاغىدىكى دەھشەتلىك ئاغرىققا بەرداشلىق بېرەلمىدىم - دە، كۆزۈمنى يۇمۇۋالدىم.
ـ ھەي... ئانا...
|
بۇ يارچە كىمنىڭ، قايسى ئەسىرىدىن ئېلىنغان؟
|
بۇ پارچە توختى ئايۇپنىڭ «ئوۋچى ئەسلىمىلىرى» ناملىق ھېكايىسىدىن ئېلىنغان.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
2
|
... ئۇ تۇيۇقسىز مېنى كۆرۈپ قېلىپ چەكچىيىپ قارىدى. لېكىن ئورنىدىن مىت قىلىپ تەۋرەپمۇ قويمىدى. قورقىۇش ئەمىدى ئۇنىڭغا ئەبەدىنى يات بولۇپ كەتكەنىدەك، ماڭا خاتىرجەم، مەسخىرىلىك ۋە ئۆچمەنلىك بىلەن تىكىلىپ قاراشلىرى ئۆلۈۋاتقان ۋۇجۇدىـدىكى ئۆلمەس غالىبلىقنى نامايان قىلماقتا ئىدى. مەن ئۇنىڭ كۆزلىرىدىكى مېھىر ۋە قىساسىكىرانە نۇرنىڭ ئۆتكۈر چاقنىشى بىلەن يۈرىكىمگە خەنجەردەك سانجىلغان چاغىدىكى دەھشەتلىك ئاغرىققا بەرداشلىق بېرەلمىدىم - دە، كۆزۈمنى يۇمۇۋالدىم.
ـ ھەي... ئانا...
|
«مەن» بىر ئوۋچى، لېكىن ئۇ نېمە ئۈچۈن ئۆز ئولجىسىنىڭ كۆزلىرىدىكى مېھىر ۋە قىساسكىرانە نۇرغا بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ؟
|
ئادەتتە، ئوۋچىلار بوغاز ياكى بالا ئېمىتىۋاتقان ھايۋاننى ئوۋلاشتىن قاتتىق ھەزەر ئەيلەيدۇ. ھېكايىدىكى ئوۋچى بىلىپ - بىلمەي دەل مۇشۇنداق خاتالىق سادىر قىلىپ قويغاچقا، ئوۋچىغا خاس كەسپىي ئەخلاق بىلەن قاتتىق پۇشايمان قىلىدۇ. ھەم ئىمجان ئوۋنىڭ كۆزىدە ئىپادىلەنگەن غەزەپ ۋە ئۆچمەنلىكنى، ئەخلاقىي جەھەتتىكى غالىبلىق بىلەن ئانىلىق مېھىر - مۇھەببەتنى كۆرۈپ، ۋىجدانى ئازابلىنىپ بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ.
|
تۆۋەندە بېرىلگەن پارچىنى ئوقۇپ سوئال تەلىپىنى ئورۇنلاڭ.
|
3
|
... ئۇ تۇيۇقسىز مېنى كۆرۈپ قېلىپ چەكچىيىپ قارىدى. لېكىن ئورنىدىن مىت قىلىپ تەۋرەپمۇ قويمىدى. قورقىۇش ئەمىدى ئۇنىڭغا ئەبەدىنى يات بولۇپ كەتكەنىدەك، ماڭا خاتىرجەم، مەسخىرىلىك ۋە ئۆچمەنلىك بىلەن تىكىلىپ قاراشلىرى ئۆلۈۋاتقان ۋۇجۇدىـدىكى ئۆلمەس غالىبلىقنى نامايان قىلماقتا ئىدى. مەن ئۇنىڭ كۆزلىرىدىكى مېھىر ۋە قىساسىكىرانە نۇرنىڭ ئۆتكۈر چاقنىشى بىلەن يۈرىكىمگە خەنجەردەك سانجىلغان چاغىدىكى دەھشەتلىك ئاغرىققا بەرداشلىق بېرەلمىدىم - دە، كۆزۈمنى يۇمۇۋالدىم.
ـ ھەي... ئانا...
|
پارچىدىكى ئوۋنىڭ تىلىدىن ئىنسانلارنىڭ مۇشۇ خىل قىلمىشىغا بولغان نىداسىنى يېزىپ چىقىڭ.
|
«تەبىـئەت دۇنياسـىدا ئىنسـانلار بىـلەن تەبىئەتتىكـى جانلىقلار ئۆزئارا تايىنىش ئىچىدە ياشايدۇ، بىر - بىرىنى شەرت قىلىدۇ. ئەگەر ئىنسانلار ئاچ كۆزلۈك قىلىپ جانلىقلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىغا زىيان يەتكۈزسە ئاقىۋەتتە ئۆزىمۇ زىيان تارتىدۇ»
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
2
|
كىچىككىنە كۈن نۈرى
ئېلىسانىڭ ئۆيى تاغدا ئىدى، قۇياش نۇرى جەنۇب تەرەپتىكى دېرىزىدىن چۈشۈپ ھەر كۈنى ئۆينى ئىللىق نۇرغا ئوراپ تۇراتتى. ئەمما مومىسىنىڭ ھۇجرىسى شىمال تەرەپتە بولغاچقا كۈن نۇرى زادىلا چۈشمەيتتى.
ــ دادا، مومامنىڭ ھۇجرىسىغا نېمە ئۈچۈن كۈن نۇرى چۈشمەيدۇ؟ــ دېدى بىر كۈنى ئېلىسا دادىسىغا، _ مېنىڭچە موماممۇ ئاپتايقا ئامراق.
_ ئەمما قۇياشنىڭ نۇرى ئۇ تەرەپكە ئۆتەلمەيدۇ _ دە، قىزىم.
_ ئۇنداقتا ئۆينى چۆرىسەك بولمامدۇ؟ - دېدى قىز ساددىلارچە.
- ئۆينى قانداق چۆرىگىلى بولسۇن؟
- ئەمىسە مومام قۇياشنىڭ ئىللىق نۇرىنى زادىلا كۆرەلمەيدىكەن - دە؟
- ئامال يوق قىزىم ياكى سەن كۈن نۇرىدىن ئازراق ئەكىرىپ بېرەمسەن؟
قىز شۇنىڭدىن كېيىن قانداق قىلىپ مومىسىغا كۈن نۇرى ئەكىرىپ يېرىشنىڭ خىيالىدا قالدى. بىر كۈنى ئەتىگىنى ئۇ ئويناۋېتىپ تۇيۇقسىزلا يۇمشاق، ئىللىق قۇياش نۇرلىرىنىڭ سارغۇچ چاچلىرىدا، كىيىملىرىدە جىۇلالاپ تىۋرغىنىنى كىۆرۈپ قالىدى. «كىۈن نىۋرىنى كىسىمگە ئوراپ مومامغا ئەكىرىپ بەرسمەمچۇ؟» ئېلىسا شۇلارنى ئويلىدى - دە، خۇشلۇقتىن سەكرەپ كەتتى.
ــ موما قارىڭە مەن سىزگە كۈن نۇرى باشلاپ ئەكىردىم.
ئېلىسا قۇچاقلىۋالغان كىيىملىرىنى ئاچتى. ئەمما باياتتىن چاقناپ تۇرغان كۈن نىۇرىنى ئەمدى كۆرەلمىدى.
بالام، _ دېدى موماى ئىللىق كۈلۈمسىرەپ _ ئاپتاپ كۆزۈگدە تۇرمامدۇ؟
چاچلىرىڭدا قۇياش نۇرى چاقناپ تۇرۇپتۇ سەنلا يېنىمدا بولساڭ ئاپتاپ دېگەن شۇ ئەمەسمۇ!...
ئېلىسا نېمە ئۈچۈنلىكىنى چۈشەنمىسىمۇ مومىسىنىڭ خۇش بولغىنىدىن يايراپ كەتتى. شۇنىڭدىن كېيىن ئېلىسا ھەر كۈنى ئەتىگىنى گۈللۈكتە ئوينىدى. ئانىدىن كۆزلىرى، چاچلىرىدىن بالقىپ تۇرغان كۈن نۇرىنى ئېلىپ مومىسىنىڭ يېنىغا چاپىدىغان بولدى.
|
تېكىستتىكى «قۇياش نۇرى» دادا بىلەن موماينىڭ نەزىرىدە ئوخشىمايدۇ. سىز بۇ ئوخشىماسلىقنى چۈشەندۈرۈڭ.
|
دادىسىنىڭ نەزىرىدىكى قۇياش نۇرى تەبىئىي قۇياش نۇرىنى كۆرسىتىدۇ، موماينىڭ نەزىرىدىكى قۇياش نۇرى كۆيۈمچانلىق ۋە مېھىر - مۇھەببەتنى كۆرسىتىدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
3
|
كىچىككىنە كۈن نۈرى
ئېلىسانىڭ ئۆيى تاغدا ئىدى، قۇياش نۇرى جەنۇب تەرەپتىكى دېرىزىدىن چۈشۈپ ھەر كۈنى ئۆينى ئىللىق نۇرغا ئوراپ تۇراتتى. ئەمما مومىسىنىڭ ھۇجرىسى شىمال تەرەپتە بولغاچقا كۈن نۇرى زادىلا چۈشمەيتتى.
ــ دادا، مومامنىڭ ھۇجرىسىغا نېمە ئۈچۈن كۈن نۇرى چۈشمەيدۇ؟ــ دېدى بىر كۈنى ئېلىسا دادىسىغا، _ مېنىڭچە موماممۇ ئاپتايقا ئامراق.
_ ئەمما قۇياشنىڭ نۇرى ئۇ تەرەپكە ئۆتەلمەيدۇ _ دە، قىزىم.
_ ئۇنداقتا ئۆينى چۆرىسەك بولمامدۇ؟ - دېدى قىز ساددىلارچە.
- ئۆينى قانداق چۆرىگىلى بولسۇن؟
- ئەمىسە مومام قۇياشنىڭ ئىللىق نۇرىنى زادىلا كۆرەلمەيدىكەن - دە؟
- ئامال يوق قىزىم ياكى سەن كۈن نۇرىدىن ئازراق ئەكىرىپ بېرەمسەن؟
قىز شۇنىڭدىن كېيىن قانداق قىلىپ مومىسىغا كۈن نۇرى ئەكىرىپ يېرىشنىڭ خىيالىدا قالدى. بىر كۈنى ئەتىگىنى ئۇ ئويناۋېتىپ تۇيۇقسىزلا يۇمشاق، ئىللىق قۇياش نۇرلىرىنىڭ سارغۇچ چاچلىرىدا، كىيىملىرىدە جىۇلالاپ تىۋرغىنىنى كىۆرۈپ قالىدى. «كىۈن نىۋرىنى كىسىمگە ئوراپ مومامغا ئەكىرىپ بەرسمەمچۇ؟» ئېلىسا شۇلارنى ئويلىدى - دە، خۇشلۇقتىن سەكرەپ كەتتى.
ــ موما قارىڭە مەن سىزگە كۈن نۇرى باشلاپ ئەكىردىم.
ئېلىسا قۇچاقلىۋالغان كىيىملىرىنى ئاچتى. ئەمما باياتتىن چاقناپ تۇرغان كۈن نىۇرىنى ئەمدى كۆرەلمىدى.
بالام، _ دېدى موماى ئىللىق كۈلۈمسىرەپ _ ئاپتاپ كۆزۈگدە تۇرمامدۇ؟
چاچلىرىڭدا قۇياش نۇرى چاقناپ تۇرۇپتۇ سەنلا يېنىمدا بولساڭ ئاپتاپ دېگەن شۇ ئەمەسمۇ!...
ئېلىسا نېمە ئۈچۈنلىكىنى چۈشەنمىسىمۇ مومىسىنىڭ خۇش بولغىنىدىن يايراپ كەتتى. شۇنىڭدىن كېيىن ئېلىسا ھەر كۈنى ئەتىگىنى گۈللۈكتە ئوينىدى. ئانىدىن كۆزلىرى، چاچلىرىدىن بالقىپ تۇرغان كۈن نۇرىنى ئېلىپ مومىسىنىڭ يېنىغا چاپىدىغان بولدى.
|
موماينىڭ ئېلساغا «ئاپتاپ كۆزۈڭدە تۇرمامدۇ؟» دېگەن سۆزىدە قانداق چوڭقۇر مەنە بار؟
|
ئېلىسانىڭ مومىسىغا كۆرسەتكەن كۆيۈمچانلىقى ئاپتاپقا سىمۋول قىلىنغان. مومايغا نىسىبەتەن ئاپتاپتىنمۇ مۇھىم بولغىنى پەرزەنتلەرنىڭ كۆيۈمچانلىقى ۋە مېھىر -مۇھەببىتىدۇر.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
3
|
كىچىككىنە كۈن نۈرى
ئېلىسانىڭ ئۆيى تاغدا ئىدى، قۇياش نۇرى جەنۇب تەرەپتىكى دېرىزىدىن چۈشۈپ ھەر كۈنى ئۆينى ئىللىق نۇرغا ئوراپ تۇراتتى. ئەمما مومىسىنىڭ ھۇجرىسى شىمال تەرەپتە بولغاچقا كۈن نۇرى زادىلا چۈشمەيتتى.
ــ دادا، مومامنىڭ ھۇجرىسىغا نېمە ئۈچۈن كۈن نۇرى چۈشمەيدۇ؟ــ دېدى بىر كۈنى ئېلىسا دادىسىغا، _ مېنىڭچە موماممۇ ئاپتايقا ئامراق.
_ ئەمما قۇياشنىڭ نۇرى ئۇ تەرەپكە ئۆتەلمەيدۇ _ دە، قىزىم.
_ ئۇنداقتا ئۆينى چۆرىسەك بولمامدۇ؟ - دېدى قىز ساددىلارچە.
- ئۆينى قانداق چۆرىگىلى بولسۇن؟
- ئەمىسە مومام قۇياشنىڭ ئىللىق نۇرىنى زادىلا كۆرەلمەيدىكەن - دە؟
- ئامال يوق قىزىم ياكى سەن كۈن نۇرىدىن ئازراق ئەكىرىپ بېرەمسەن؟
قىز شۇنىڭدىن كېيىن قانداق قىلىپ مومىسىغا كۈن نۇرى ئەكىرىپ يېرىشنىڭ خىيالىدا قالدى. بىر كۈنى ئەتىگىنى ئۇ ئويناۋېتىپ تۇيۇقسىزلا يۇمشاق، ئىللىق قۇياش نۇرلىرىنىڭ سارغۇچ چاچلىرىدا، كىيىملىرىدە جىۇلالاپ تىۋرغىنىنى كىۆرۈپ قالىدى. «كىۈن نىۋرىنى كىسىمگە ئوراپ مومامغا ئەكىرىپ بەرسمەمچۇ؟» ئېلىسا شۇلارنى ئويلىدى - دە، خۇشلۇقتىن سەكرەپ كەتتى.
ــ موما قارىڭە مەن سىزگە كۈن نۇرى باشلاپ ئەكىردىم.
ئېلىسا قۇچاقلىۋالغان كىيىملىرىنى ئاچتى. ئەمما باياتتىن چاقناپ تۇرغان كۈن نىۇرىنى ئەمدى كۆرەلمىدى.
بالام، _ دېدى موماى ئىللىق كۈلۈمسىرەپ _ ئاپتاپ كۆزۈگدە تۇرمامدۇ؟
چاچلىرىڭدا قۇياش نۇرى چاقناپ تۇرۇپتۇ سەنلا يېنىمدا بولساڭ ئاپتاپ دېگەن شۇ ئەمەسمۇ!...
ئېلىسا نېمە ئۈچۈنلىكىنى چۈشەنمىسىمۇ مومىسىنىڭ خۇش بولغىنىدىن يايراپ كەتتى. شۇنىڭدىن كېيىن ئېلىسا ھەر كۈنى ئەتىگىنى گۈللۈكتە ئوينىدى. ئانىدىن كۆزلىرى، چاچلىرىدىن بالقىپ تۇرغان كۈن نۇرىنى ئېلىپ مومىسىنىڭ يېنىغا چاپىدىغان بولدى.
|
ئەسەرنىڭ بېشىدا ئېلىسانى «... ئويناۋېتىپ» دەپ يازغان بولسا، ئاخىردا «... گۈللۈكتە ئوينىدى» دەپ يازغان. ئاپتورنىڭ بۇنداق يېزىشتىكى مەقسىتى نېمە؟
|
ئېلىسانىڭ تالا-تۈزدىكى ئويۇنى دەسلەپتە غەرەزسىز ئويۇن ئىدى، كېيىن مومىسىغا ئاپتاپ ئەكىرىش ئۈچۈن قۇياش نۇرى تۆكۈلۈپ تۇرغان، گـۈللەر ئېچىلىـپ تۇرغـان گۈللۈكتە ئوينايدۇ. ئاپتور بۇ ئارقىلىق ئېلىسانىڭ گۈزەللىكنى سۆيىدىغان ھېسسىياتىنى ۋە گۈللۈكنى قۇياش نۇرى ئەڭ كۆپ چۈشىدىغان جاي دەپ ئويلايدىغانلىقىنى ئىپادىلىگەن.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
2
|
كىچىككىنە كۈن نۈرى
ئېلىسانىڭ ئۆيى تاغدا ئىدى، قۇياش نۇرى جەنۇب تەرەپتىكى دېرىزىدىن چۈشۈپ ھەر كۈنى ئۆينى ئىللىق نۇرغا ئوراپ تۇراتتى. ئەمما مومىسىنىڭ ھۇجرىسى شىمال تەرەپتە بولغاچقا كۈن نۇرى زادىلا چۈشمەيتتى.
ــ دادا، مومامنىڭ ھۇجرىسىغا نېمە ئۈچۈن كۈن نۇرى چۈشمەيدۇ؟ــ دېدى بىر كۈنى ئېلىسا دادىسىغا، _ مېنىڭچە موماممۇ ئاپتايقا ئامراق.
_ ئەمما قۇياشنىڭ نۇرى ئۇ تەرەپكە ئۆتەلمەيدۇ _ دە، قىزىم.
_ ئۇنداقتا ئۆينى چۆرىسەك بولمامدۇ؟ - دېدى قىز ساددىلارچە.
- ئۆينى قانداق چۆرىگىلى بولسۇن؟
- ئەمىسە مومام قۇياشنىڭ ئىللىق نۇرىنى زادىلا كۆرەلمەيدىكەن - دە؟
- ئامال يوق قىزىم ياكى سەن كۈن نۇرىدىن ئازراق ئەكىرىپ بېرەمسەن؟
قىز شۇنىڭدىن كېيىن قانداق قىلىپ مومىسىغا كۈن نۇرى ئەكىرىپ يېرىشنىڭ خىيالىدا قالدى. بىر كۈنى ئەتىگىنى ئۇ ئويناۋېتىپ تۇيۇقسىزلا يۇمشاق، ئىللىق قۇياش نۇرلىرىنىڭ سارغۇچ چاچلىرىدا، كىيىملىرىدە جىۇلالاپ تىۋرغىنىنى كىۆرۈپ قالىدى. «كىۈن نىۋرىنى كىسىمگە ئوراپ مومامغا ئەكىرىپ بەرسمەمچۇ؟» ئېلىسا شۇلارنى ئويلىدى - دە، خۇشلۇقتىن سەكرەپ كەتتى.
ــ موما قارىڭە مەن سىزگە كۈن نۇرى باشلاپ ئەكىردىم.
ئېلىسا قۇچاقلىۋالغان كىيىملىرىنى ئاچتى. ئەمما باياتتىن چاقناپ تۇرغان كۈن نىۇرىنى ئەمدى كۆرەلمىدى.
بالام، _ دېدى موماى ئىللىق كۈلۈمسىرەپ _ ئاپتاپ كۆزۈگدە تۇرمامدۇ؟
چاچلىرىڭدا قۇياش نۇرى چاقناپ تۇرۇپتۇ سەنلا يېنىمدا بولساڭ ئاپتاپ دېگەن شۇ ئەمەسمۇ!...
ئېلىسا نېمە ئۈچۈنلىكىنى چۈشەنمىسىمۇ مومىسىنىڭ خۇش بولغىنىدىن يايراپ كەتتى. شۇنىڭدىن كېيىن ئېلىسا ھەر كۈنى ئەتىگىنى گۈللۈكتە ئوينىدى. ئانىدىن كۆزلىرى، چاچلىرىدىن بالقىپ تۇرغان كۈن نۇرىنى ئېلىپ مومىسىنىڭ يېنىغا چاپىدىغان بولدى.
|
ئەسەرنىڭ ئىدىيەسىنى قىسقىچە خۇلاسىلەڭ.
|
ئەسەردە بىر قىسىم ئاتا ـ ئانىلارنىڭ نەزىرىدە پەقەت بالىسىلا بارلىقى، ياشىنىپ قېلىۋاتقان ئاتا ـ ئانىسىنى ئۇنتۇلۇپ قېلىۋاتقانلىقى، بىراق قەلبى پاك سەبىي بالىلارنىڭ غېرىبسىنىۋاتقان بوۋا - مومىلىرىغا كۆيۈنىدىغانلىقى ئەكسى ئەتتۈرۈلۈپ، چوڭلارغا كۆيۈنۈشنىڭ مۇھىملىقى، ئائىلە ئەزالىرى ئوتتۇرىسىدىكى مېھىر - مۇھەببەتنىڭ خۇددى قۇياشتەك ھەربىر ئادەمگە ئىللىقلىق ئاتا قىلىدىغانلىقى ئىپادىلەنگەن.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
5
|
قانداق چىراغ بولۇش كېرەك شېن يۈەن
ئۇستاز دەم ئېلىشقا چىقىش ئالدىدا كىچىك شاگىرتىغا قايتا ـ قايتا ئاگاھلاندۇرۇپ: - ھەرقانداق ۋاقىتتا، گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك، ـــ دېدى. شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ ماقۇللۇق بىلدۈردى.
ئون يىلدىن كېيىن، ئاللىقاچان ئۇستازغا ئايلاىغان شاگىرت ئۇستازىنى ئىزدەپ بېرىپ باھايىتى پەرىشانلىق بىلەن:
ــ ئۇستاز، مەن باشتىن ـ ئاخىر سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىپ كەلىدىم. قانىداق ئىش بولۇشتىن قەتئىينەزەر بىرەر ئېغىزمۇ ئارتۇق گەپ قىلمىدىم، پەقەت باش چۆكلۈرۈپ ئىشلەشنىلا بىلدىم. زاۋۇت ئۈچۈن نۇرغۇن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ بېرىپلا قالماي، يەنە يېتەرلىك تېخنىكا ئىگىلىدىم. بىراق، ھېچ چۈشەنمىدىم، خىزمەت ئىستاژى مەنىدىن تـۆۋەن كىشىلەرنىڭ ئەمىلى. مائاشى ئۆستى. بىراق، مەن يەنىلا ئون يىل بۇرۇنقى ئىش ھەققىمنى ئېلىۋاتىمەن، - دېدى.
ــ سـەن ھەقىقەتەن زاۋۇتتا ئورنىۋڭنى ئالغۇدەك باشىقا ئادەم يىوق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرەلەمسەن؟ - دەپ سورىدى ئۇستاز.
- جەزملەشتۈرەلەيمەن، - دېدى شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ.
ــ ئۇنداقتا، سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ، ــ دېدى ئۇستاز، شاگىرت گاڭگىراپ سورىدى:
- بىر كۈن رۇخسەت سورامدىم؟
ــ شۇنداق، قانداق سەۋەب بولسا بولۇۋېرىدۇ. سەن چوقۇم بىر كۈن رۇخسەت سورا. چۈنكى، ھەرقانداق چىراغ داۋاملىق يورۇق تۇرسا ھېچكىمنىڭ كارى بولمايىدۇ. پەقەت بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسىلا، كىشىلەر پايپېتەك بولۇشۇپ كېتىدۇ... ــ دېدى ئۇستاز.
ئۇ ئۇستازىنىڭ نىمە دېمەكچى بولۇۋاتقىنىنى چۈشىنىپ، بىر كۈن رۇخسەت سورىدى. ئويلىمىغان يەردىن ئەتىسى ئەتىگەنـدە، شاگىرت ئىشقا كېلىشى بىلەن زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭ پۈتۈن زاۋۇتنىڭ باش تېخنىكى بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم ئىش ھەققىنىمۇ ئۆستۈردى. ئەسىلىدە ئۇ رۇخسەت سورىغان كىۈنى زاۋۇت باشىلىقى زاۋۇتتا ئۇ بولمىسا بولمايىدىغانلىقىنى بايقىغان. جۈنكى، بارلىق كاشىلىلارنىڭ ھەممىسىنى شۇلا بىر تەرەپ قىلالايدىكەن، باشقىلارنىڭ تېخنىكىسى يەتمەيدىكەن.
ئۇ تولىمۇ خۇشال بولدى، ئۇستازىنىڭ دانالىقىغا ئىچ ـ ئىچىدىن قايىل بولدى. ئىش ھەققى ئۆسىكەندىن كېيىن ئۇنىڭ تۇرمۇشىدىمۇ ياخشىلىنىش بولىدى: ماشىنا، ئۆي سېتىۋالدى، ئۆيلىنىپ بالىلىق بولىدى. ئۇنىڭغا ھەر قېتىملىق رۇخسەت سوراشتىن كېيىن ئىش ھەققى قوشۇپ بېرىلىدىغان بولدى.
قانچە قېتىم رۇخسەت سورىغانلىقىنى ئۇ ئۆزىمۇ بىلمەيتتى. ئەڭ ئاخىرقى قېتىم رۇخسەت سوراپ، دەم ئېلىپ كەلگەندە ئىشىكباقار ئۇنى توسۇۋالدى. ئۇ زاۋۇت باشلىقىنى ئىزدەپ بارغاندا، زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭغا ئىشتىن بوشىتىلغانلىقىنى ئېيتتى.
ئۇ كۆڭلى يېرىم بولۇپ ئۇستازىنى ئىزدەپ باردى. - ئۈستاز، مەن سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىۋاتاتتىم، - دېدى ئۇ.
ــ ئۇ كۈنى مېنىڭ سۆزۈم تۈگىمەستىنلا سەن تاقەتسىزلىك بىلەن بېرىپ رۇخسەت سورىدىڭ، بىلىشىڭ كېرەك، بىر چىراغ ئەگەر داۋاملىق يېنىق تۇرسا، دەرۋەقە ئۇنىڭغا ھېچكىم دىققەت قىلمايىدۇ. بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسا، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغايىدۇ، ئەگەر ئۇ داۋاملىق ئۆچۈپ تۇرسا، ئۇنى ئالماشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بىردەم ئۆچۈپ، بىردەم يېنىپ تۇرىدىغان چىراغنى كىممۇ كېرەك قىلسۇن؟ ــ دېدى ئۇستاز.
|
ئۇستازنىڭ «ھەرقانداق ۋاقىتتا گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك» دېگەن سۆزىنى قانداق چۈشىنىش كېرەك؟ تۇرمۇش ئەمەلىيىتى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ تەھلىل قىلىڭ.
|
مەلۇم بىر كەسىپ بىلەن شۇغۇللانغۇچى ئۆز كەسىپىدە مۇكەممەل ماھارەت يېتىلـدۈرۈپ مـۇۋەپپەقىيەت قـازىنىش ئۈچـۈن بېرىلىـپ ئۆگىنىـپ، تىرىشـىپ ئىزدىنىـپ، قېتىرقىنىپ تەتقىق قىلغاندىلا كۈچلۈك كەسپىي ئىقتىدار ۋە ساپانى يېتىلدۈرەلەيدىغانلىقى؛ خىزمەتتە مەسئۇلىيەتچان بولۇپ، جاپا - مۇشەققەتتىن قورقماي ھەقىقىي ماھارەت يېتىلدۈرۈشنىڭ ئەڭ مۇھىم ئىش ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىۋالغىلى بولىدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
5
|
قانداق چىراغ بولۇش كېرەك شېن يۈەن
ئۇستاز دەم ئېلىشقا چىقىش ئالدىدا كىچىك شاگىرتىغا قايتا ـ قايتا ئاگاھلاندۇرۇپ: - ھەرقانداق ۋاقىتتا، گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك، ـــ دېدى. شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ ماقۇللۇق بىلدۈردى.
ئون يىلدىن كېيىن، ئاللىقاچان ئۇستازغا ئايلاىغان شاگىرت ئۇستازىنى ئىزدەپ بېرىپ باھايىتى پەرىشانلىق بىلەن:
ــ ئۇستاز، مەن باشتىن ـ ئاخىر سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىپ كەلىدىم. قانىداق ئىش بولۇشتىن قەتئىينەزەر بىرەر ئېغىزمۇ ئارتۇق گەپ قىلمىدىم، پەقەت باش چۆكلۈرۈپ ئىشلەشنىلا بىلدىم. زاۋۇت ئۈچۈن نۇرغۇن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ بېرىپلا قالماي، يەنە يېتەرلىك تېخنىكا ئىگىلىدىم. بىراق، ھېچ چۈشەنمىدىم، خىزمەت ئىستاژى مەنىدىن تـۆۋەن كىشىلەرنىڭ ئەمىلى. مائاشى ئۆستى. بىراق، مەن يەنىلا ئون يىل بۇرۇنقى ئىش ھەققىمنى ئېلىۋاتىمەن، - دېدى.
ــ سـەن ھەقىقەتەن زاۋۇتتا ئورنىۋڭنى ئالغۇدەك باشىقا ئادەم يىوق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرەلەمسەن؟ - دەپ سورىدى ئۇستاز.
- جەزملەشتۈرەلەيمەن، - دېدى شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ.
ــ ئۇنداقتا، سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ، ــ دېدى ئۇستاز، شاگىرت گاڭگىراپ سورىدى:
- بىر كۈن رۇخسەت سورامدىم؟
ــ شۇنداق، قانداق سەۋەب بولسا بولۇۋېرىدۇ. سەن چوقۇم بىر كۈن رۇخسەت سورا. چۈنكى، ھەرقانداق چىراغ داۋاملىق يورۇق تۇرسا ھېچكىمنىڭ كارى بولمايىدۇ. پەقەت بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسىلا، كىشىلەر پايپېتەك بولۇشۇپ كېتىدۇ... ــ دېدى ئۇستاز.
ئۇ ئۇستازىنىڭ نىمە دېمەكچى بولۇۋاتقىنىنى چۈشىنىپ، بىر كۈن رۇخسەت سورىدى. ئويلىمىغان يەردىن ئەتىسى ئەتىگەنـدە، شاگىرت ئىشقا كېلىشى بىلەن زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭ پۈتۈن زاۋۇتنىڭ باش تېخنىكى بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم ئىش ھەققىنىمۇ ئۆستۈردى. ئەسىلىدە ئۇ رۇخسەت سورىغان كىۈنى زاۋۇت باشىلىقى زاۋۇتتا ئۇ بولمىسا بولمايىدىغانلىقىنى بايقىغان. جۈنكى، بارلىق كاشىلىلارنىڭ ھەممىسىنى شۇلا بىر تەرەپ قىلالايدىكەن، باشقىلارنىڭ تېخنىكىسى يەتمەيدىكەن.
ئۇ تولىمۇ خۇشال بولدى، ئۇستازىنىڭ دانالىقىغا ئىچ ـ ئىچىدىن قايىل بولدى. ئىش ھەققى ئۆسىكەندىن كېيىن ئۇنىڭ تۇرمۇشىدىمۇ ياخشىلىنىش بولىدى: ماشىنا، ئۆي سېتىۋالدى، ئۆيلىنىپ بالىلىق بولىدى. ئۇنىڭغا ھەر قېتىملىق رۇخسەت سوراشتىن كېيىن ئىش ھەققى قوشۇپ بېرىلىدىغان بولدى.
قانچە قېتىم رۇخسەت سورىغانلىقىنى ئۇ ئۆزىمۇ بىلمەيتتى. ئەڭ ئاخىرقى قېتىم رۇخسەت سوراپ، دەم ئېلىپ كەلگەندە ئىشىكباقار ئۇنى توسۇۋالدى. ئۇ زاۋۇت باشلىقىنى ئىزدەپ بارغاندا، زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭغا ئىشتىن بوشىتىلغانلىقىنى ئېيتتى.
ئۇ كۆڭلى يېرىم بولۇپ ئۇستازىنى ئىزدەپ باردى. - ئۈستاز، مەن سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىۋاتاتتىم، - دېدى ئۇ.
ــ ئۇ كۈنى مېنىڭ سۆزۈم تۈگىمەستىنلا سەن تاقەتسىزلىك بىلەن بېرىپ رۇخسەت سورىدىڭ، بىلىشىڭ كېرەك، بىر چىراغ ئەگەر داۋاملىق يېنىق تۇرسا، دەرۋەقە ئۇنىڭغا ھېچكىم دىققەت قىلمايىدۇ. بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسا، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغايىدۇ، ئەگەر ئۇ داۋاملىق ئۆچۈپ تۇرسا، ئۇنى ئالماشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بىردەم ئۆچۈپ، بىردەم يېنىپ تۇرىدىغان چىراغنى كىممۇ كېرەك قىلسۇن؟ ــ دېدى ئۇستاز.
|
شــاگىرت بىــر كــۈن رۇخســەت ســورىغاندىن كېــيىن قەدىــر - قىممىتىنىــڭ ئاشقانلىقىدىن خوش بولۇپ كېتىپ، قايتا ـ قايتا سورايدىغان بولۇۋالىدى. شۇنىڭ بىلەن ئاخىرى ئىشتىن بوشىتىلدى. سىز بۇنىڭدىن قانداق تۇرمۇش ھەقىقىتىنى چۈشىنىۋالدىڭىز؟
|
ئادەم ئۆز نۆۋىتىدە قابىلىيىتىنى نامايان قىلىشقا ماھىر بولۇشى ھەمدە ئۇنى جارى قىلدۇرۇشنى بىلىشى كېرەك. بىراق قابىلىيەت - ئىقتىدارنى ھە دېگەنىدە كۆز - كۆز قىلىپ، ئۇنى نام ـ ئاتاق ۋە بايلىققا ئېرىشىشىنىڭ بىردىنىلىر ۋاسىتىسى قىلىۋېلىشقا بىرىلىپ كېتىپ، خىزمەت ئاكتىپلىقىنى سۇسلاشتۇرۇپ، مەسئۇلىيىتىگە سەل قارىسا، ئاقىۋەتتە قارشى ئېلىنمايدىغان ئادەمگە ئايلىنىپ قالىدۇ، دەپ چۈشىنىشكە بولىدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
6
|
قانداق چىراغ بولۇش كېرەك شېن يۈەن
ئۇستاز دەم ئېلىشقا چىقىش ئالدىدا كىچىك شاگىرتىغا قايتا ـ قايتا ئاگاھلاندۇرۇپ: - ھەرقانداق ۋاقىتتا، گەپنى ئاز قىلىپ، ئىشنى كۆپ قىل، ئەمگىكىڭگە تايىنىپ جان باقىدىغانلاردا باشقىلارنى بېسىپ چۈشىدىغان ماھارەت بولۇشى كېرەك، ـــ دېدى. شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ ماقۇللۇق بىلدۈردى.
ئون يىلدىن كېيىن، ئاللىقاچان ئۇستازغا ئايلاىغان شاگىرت ئۇستازىنى ئىزدەپ بېرىپ باھايىتى پەرىشانلىق بىلەن:
ــ ئۇستاز، مەن باشتىن ـ ئاخىر سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىپ كەلىدىم. قانىداق ئىش بولۇشتىن قەتئىينەزەر بىرەر ئېغىزمۇ ئارتۇق گەپ قىلمىدىم، پەقەت باش چۆكلۈرۈپ ئىشلەشنىلا بىلدىم. زاۋۇت ئۈچۈن نۇرغۇن پايدىلىق ئىشلارنى قىلىپ بېرىپلا قالماي، يەنە يېتەرلىك تېخنىكا ئىگىلىدىم. بىراق، ھېچ چۈشەنمىدىم، خىزمەت ئىستاژى مەنىدىن تـۆۋەن كىشىلەرنىڭ ئەمىلى. مائاشى ئۆستى. بىراق، مەن يەنىلا ئون يىل بۇرۇنقى ئىش ھەققىمنى ئېلىۋاتىمەن، - دېدى.
ــ سـەن ھەقىقەتەن زاۋۇتتا ئورنىۋڭنى ئالغۇدەك باشىقا ئادەم يىوق ئىكەنلىكىنى جەزملەشتۈرەلەمسەن؟ - دەپ سورىدى ئۇستاز.
- جەزملەشتۈرەلەيمەن، - دېدى شاگىرت بېشىنى لىڭشىتىپ.
ــ ئۇنداقتا، سېنىڭ بىر كۈن رۇخسەت سورايدىغان ۋاقتىڭ كەپتۇ، ــ دېدى ئۇستاز، شاگىرت گاڭگىراپ سورىدى:
- بىر كۈن رۇخسەت سورامدىم؟
ــ شۇنداق، قانداق سەۋەب بولسا بولۇۋېرىدۇ. سەن چوقۇم بىر كۈن رۇخسەت سورا. چۈنكى، ھەرقانداق چىراغ داۋاملىق يورۇق تۇرسا ھېچكىمنىڭ كارى بولمايىدۇ. پەقەت بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسىلا، كىشىلەر پايپېتەك بولۇشۇپ كېتىدۇ... ــ دېدى ئۇستاز.
ئۇ ئۇستازىنىڭ نىمە دېمەكچى بولۇۋاتقىنىنى چۈشىنىپ، بىر كۈن رۇخسەت سورىدى. ئويلىمىغان يەردىن ئەتىسى ئەتىگەنـدە، شاگىرت ئىشقا كېلىشى بىلەن زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭ پۈتۈن زاۋۇتنىڭ باش تېخنىكى بولغانلىقىنى ئۇقتۇردى ھەم ئىش ھەققىنىمۇ ئۆستۈردى. ئەسىلىدە ئۇ رۇخسەت سورىغان كىۈنى زاۋۇت باشىلىقى زاۋۇتتا ئۇ بولمىسا بولمايىدىغانلىقىنى بايقىغان. جۈنكى، بارلىق كاشىلىلارنىڭ ھەممىسىنى شۇلا بىر تەرەپ قىلالايدىكەن، باشقىلارنىڭ تېخنىكىسى يەتمەيدىكەن.
ئۇ تولىمۇ خۇشال بولدى، ئۇستازىنىڭ دانالىقىغا ئىچ ـ ئىچىدىن قايىل بولدى. ئىش ھەققى ئۆسىكەندىن كېيىن ئۇنىڭ تۇرمۇشىدىمۇ ياخشىلىنىش بولىدى: ماشىنا، ئۆي سېتىۋالدى، ئۆيلىنىپ بالىلىق بولىدى. ئۇنىڭغا ھەر قېتىملىق رۇخسەت سوراشتىن كېيىن ئىش ھەققى قوشۇپ بېرىلىدىغان بولدى.
قانچە قېتىم رۇخسەت سورىغانلىقىنى ئۇ ئۆزىمۇ بىلمەيتتى. ئەڭ ئاخىرقى قېتىم رۇخسەت سوراپ، دەم ئېلىپ كەلگەندە ئىشىكباقار ئۇنى توسۇۋالدى. ئۇ زاۋۇت باشلىقىنى ئىزدەپ بارغاندا، زاۋۇت باشلىقى ئۇنىڭغا ئىشتىن بوشىتىلغانلىقىنى ئېيتتى.
ئۇ كۆڭلى يېرىم بولۇپ ئۇستازىنى ئىزدەپ باردى. - ئۈستاز، مەن سىزنىڭ دېگىنىڭىزدەك قىلىۋاتاتتىم، - دېدى ئۇ.
ــ ئۇ كۈنى مېنىڭ سۆزۈم تۈگىمەستىنلا سەن تاقەتسىزلىك بىلەن بېرىپ رۇخسەت سورىدىڭ، بىلىشىڭ كېرەك، بىر چىراغ ئەگەر داۋاملىق يېنىق تۇرسا، دەرۋەقە ئۇنىڭغا ھېچكىم دىققەت قىلمايىدۇ. بىر قېتىم ئۆچۈپ قالسا، كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغايىدۇ، ئەگەر ئۇ داۋاملىق ئۆچۈپ تۇرسا، ئۇنى ئالماشتۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ. بىردەم ئۆچۈپ، بىردەم يېنىپ تۇرىدىغان چىراغنى كىممۇ كېرەك قىلسۇن؟ ــ دېدى ئۇستاز.
|
ئەسەر ئىش - ۋەقەنى بايان قىلىش، ئوبراز يارىتىش، ئوي - پىكىرنى ئىپادىلەش جەھەتىلەردە ئۆزگىچىلىككە ئىگە. بۇ جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلەرنى ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق چۈشەندۈرۈڭ.
|
ئەسەردىكى زىددىيەت-توقۇنۇش نىسبەتەن يوشۇرۇن بولۇپ، پېرسوناژلارنىڭ ھالقىلىق سۆزلىرى ئارقىلىق ئۇلارنىڭ خاراكتېرى يارىتىلغان، ئەسەر تەرتىپلىك بايانىدا، ئۈچىنچى شەخس تىلىدا بايان قىلىنغان. تۇرمۇشتىكى ئاددىي ۋە ئادەتتىكى ۋەقە ئارقىلىق چوڭقۇر پەلسەپىۋى پىكىر ئىلگىرى سۈرۈلگەن. تىلى ئاممىباب، چۈشىنىشلىك، **ئارتۇقچە** بايان، تەسۋىرلەردىن خالىي، ماۋزۇسى ئەسەر ئىدىيەسى ۋە پېرسوناژ خاراكتېرىنى ئېچىپ بېرىش رولىنى ئوينىغان.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
5
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى ۋە سەمىمىيىتى
1949 - يىلى 10 - ئاينىڭ 1 - كۈنى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلىدى. ئامېرىكا ماسسا چۇستىس سانائەت پەنلىرى ئىنستىتۇتىدا دوكتورلۇقتا ئوقۇۋاتقان شىي شىدې بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپىدۇ. قەد كۆتۈرگەن ئانا ۋەتەن غايەت زور ماگنىتتەك بۇ ياشنى ئۆزىگە تارتىدۇ. ئەينى چاغدا بەزىلەر ئۇنىڭغا نامرات ھەم پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ، ئەمما شى شىدى ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ئەلا بىلىپ، ۋەتەننىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئىرادىسىگە كېلىدۇ. 1952 ـ يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن شى شىدى ۋەتەنگە قايتىپ، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىدۇ، 1956 ـ يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى خۇاڭ كۈن بىلەن بىرلىكتە جۇڭگونىڭ تۇنجى يېرىم ئۆتكۈزگۈچنى كەسىپلەشتۇرۇش تەربىيەلەش سىنىپىنى ئېچىشقا يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
شى شىدى ئىزچىل تۈردە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ. 70 - يىللارنىڭ ئاخىردا، ئۇ سىرلىق ۋە ئەمەلىي بولغان ... قانداق قىلغاندا يولات ماتېرىيالىنىڭ داتلىشىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ؟ دېگەن مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. شۇ چاغدا بەزى دۆلەتلەردىكى چىرىش سەۋەبىدىن بىراكفا ئايلانغان پولات ماتېرىياللىرى نەچچە مىليون توننىغا يېتەتتى، جۇڭگومۇ دەل مۇشۇ مەسىلىگە دۇچار بولغانىدى. قانىداق قىلغانىدا، جۇڭگونىڭ چەكلىك بولغان پولات ماتېرىياللىرىدىن تېخىمۇ تولۇق پايىدىلانغىلى بولىدۇ؟ بۇ سىرتقى يۈز فىزىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئىش ئىدى. ئۇراق مەزگىل يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە قاتتىق جىسىملار تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان شىي شىدى ئۆز كەسپىگە پۇختا بولغاچقا، تەتقىقاتنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرسا، ناھايىتى تېزلا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيتتى؛ ناۋادا سىرتقى يۈز فىزىكىسى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغانىدا، ئىشنى باشتىن باشلاپ جاپالىق ئىشلەشىكە توغرا كېلەتتى، 5~10 يىلىدىمۇ بىۋ ساھەدە بەلگىلىك نەتىجە ياراتقىلى بولىدۇ دېگىلى بولمايتتى. ئەمما، شى شىدى دادىل ھەم ئىرادىلىك ئىدى، ئىلىم ساھەسىدىكى نوپۇزى بىلەن ياشلارنى بۇ پارلاق ساھەگە قەدەم قويۇشىغا ئىلھاملاندۇرۇشىنى ئويلىدى. ئۇ رەھبەرلىك قىلغان تەتقىقات كوللېكتىپى ئاز - ئازدىن تەجىرىبە تىوپلاپ، جاپالىق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىنى دۇنياۋى سەۋىيەگە يەتكۈزدى.
1983 ـ يىلى شى شىدى فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىغا مۇدىر بولىدۇ. ئۇ ئىشقا بېرىپ -كېلىشتە مەخسۇس ماشىنا ئىشلەتسە بولاتتى. بىراق، ئۇ مەكـتەپ ئاپتوبۇسـىدا ئولتۇرىـدۇ. ئاپتوبۇستا ئۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ توغرىسىدىكى تەكلىپ ۔ پىكىرلىرىگە ئىنكاس قايتۇرغاچ، مەكتەپنىڭ سىياسەت، تەدبىرلىرىنى كۆپچىلىككە چۈشەندۈرىدۇ.
شى شىدى ئىلىم ساھەسىدىكى مۇتەخەسسىس بولۇش بىلەن بىلىلە، قىزىقىشى كەڭ، تۇرمۇشى رەڭدار ئىدى. بىرەيلەن بۇرۇن بىر يازمىسىدا شىي شىدې تاماق ئېتىشكە ئامراق ھەم ناھايىتى ئۇستا دەپ تەرىپلىگەن، ئۇ ئىلگىرى بۇ توغرۇلۇق ھېچنېمە دېمىگەن. شۇڭا شى شىدى ئالايىتەن ھېلىقى يازغۇچىغا ھەقىقىي ئەھۋالنى ئېيتىپ، «جۇڭگونىڭ تاماق ئېتىش مەدەنىيىتى ناھايىتى كەڭ ساھە، مەن بۇ ساھەگە تېخى كىرگىنىم يوق، بۇ جەھەتتە ئېرىم مېنىڭدىن ئۇستا» دېگەن.
1987 - يىلى، شى شىدېنىڭ ئېرى - جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى، ئالىم ساۋ تيەنچىن ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولۇپ، بالنىستتا يېتىپ قالىدۇ. شې شىدې بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىپ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ، گەرچە خىزمىتى ئالىدىراش بولسىمۇ، ئۇ شاڭخەيدىلا بولسا، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە ھەمراھ بولۇپ، قولىدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىدۇ. ئۇ، جۇڭگو ئاياللىرىنىڭ ئەمگەكچان، ئاددىي - ساددا خىسلىتىنى ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ساداقىتىنى نامايان قىلىدۇ.
1999 - يىلى، شىي شىدى تەكلىپ بىلەن «ياۋز مىڭلىغان نېمە ئۈچاۈن» مەجمۇئەسىنىڭ تەھرىر ھەيئەتلىكىنى ئۈستىگە ئالىدۇ ھەمدە مەزكۇر كىتابتىكى ئىككى پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزىتىدۇ. ئۇ پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنىڭ مۇتلەق تىوغرا بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى ئوبىدان بىلەتتى. ئۇ ئەسەرلەرنى تۈزىتىشتە قىلچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. مەسىلەن، بىر ئاپتور ماقالىسىدە «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى ئېنىق چۈشەندۈرمەي، مۈجىمەللەشتۈرۈپ قويغانىدى، ئۆزەكنىڭ كىرېمنىــى پىلاستىنكىســىنى كــۆپلىگەن ئىــش تەرتىپلىرىــدىن ئۆتكــۈزۈش ئــارقىلىق ياسىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچلۈن، ئۇ ئالايىتەن يېڭى، چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى سىزىپ، ئاپتورنىڭ پايدىلىنىشىغا بېرىدۇ. ھەقىقەت ئىزدەشتىن ئىبارەت ئىلمىي پوزىتسىيە ھەربىر ئادەم ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، شى شىدېغا نىسبەتەن تېخىمۇ مۇھىم ئىدى.
|
شى شىدېنىڭ تەتقىقات يۆنىلىشى ئۆزىگە ناتونۇش بولغان سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىغا يۆتكىلىشىگە نېمە سەۋەب بولغان؟ قىسقىچە تەھلىل قىلىڭ.
|
(1)سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتى پولات ماتېرىياللىرىنىڭ داتلىشىش مەسىلىسىنى ھەل قىلىپ، دۆلەتنىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ؛ (2)شىي شىدې بىر ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن دادىل ئالغا ئىلگىرىلەش، يېڭىلىق يارىتىشقا جۈرئەت قىلىش، يېڭى پەن تەتقىقات ساھەسىگە بۆسۈپ كىرىش ئېڭىغا ئىگە؛ (3) ئۇ ئۆز نوپۇزى بىلەن ياشلارنى پەن تەتقىقاتتا يېڭى ساھەلەرنى ئېچىشقا رىغبەتلەندۈرۈشنى ئويلايدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
5
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى ۋە سەمىمىيىتى
1949 - يىلى 10 - ئاينىڭ 1 - كۈنى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلىدى. ئامېرىكا ماسسا چۇستىس سانائەت پەنلىرى ئىنستىتۇتىدا دوكتورلۇقتا ئوقۇۋاتقان شىي شىدې بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپىدۇ. قەد كۆتۈرگەن ئانا ۋەتەن غايەت زور ماگنىتتەك بۇ ياشنى ئۆزىگە تارتىدۇ. ئەينى چاغدا بەزىلەر ئۇنىڭغا نامرات ھەم پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ، ئەمما شى شىدى ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ئەلا بىلىپ، ۋەتەننىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئىرادىسىگە كېلىدۇ. 1952 ـ يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن شى شىدى ۋەتەنگە قايتىپ، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىدۇ، 1956 ـ يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى خۇاڭ كۈن بىلەن بىرلىكتە جۇڭگونىڭ تۇنجى يېرىم ئۆتكۈزگۈچنى كەسىپلەشتۇرۇش تەربىيەلەش سىنىپىنى ئېچىشقا يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
شى شىدى ئىزچىل تۈردە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ. 70 - يىللارنىڭ ئاخىردا، ئۇ سىرلىق ۋە ئەمەلىي بولغان ... قانداق قىلغاندا يولات ماتېرىيالىنىڭ داتلىشىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ؟ دېگەن مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. شۇ چاغدا بەزى دۆلەتلەردىكى چىرىش سەۋەبىدىن بىراكفا ئايلانغان پولات ماتېرىياللىرى نەچچە مىليون توننىغا يېتەتتى، جۇڭگومۇ دەل مۇشۇ مەسىلىگە دۇچار بولغانىدى. قانىداق قىلغانىدا، جۇڭگونىڭ چەكلىك بولغان پولات ماتېرىياللىرىدىن تېخىمۇ تولۇق پايىدىلانغىلى بولىدۇ؟ بۇ سىرتقى يۈز فىزىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئىش ئىدى. ئۇراق مەزگىل يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە قاتتىق جىسىملار تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان شىي شىدى ئۆز كەسپىگە پۇختا بولغاچقا، تەتقىقاتنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرسا، ناھايىتى تېزلا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيتتى؛ ناۋادا سىرتقى يۈز فىزىكىسى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغانىدا، ئىشنى باشتىن باشلاپ جاپالىق ئىشلەشىكە توغرا كېلەتتى، 5~10 يىلىدىمۇ بىۋ ساھەدە بەلگىلىك نەتىجە ياراتقىلى بولىدۇ دېگىلى بولمايتتى. ئەمما، شى شىدى دادىل ھەم ئىرادىلىك ئىدى، ئىلىم ساھەسىدىكى نوپۇزى بىلەن ياشلارنى بۇ پارلاق ساھەگە قەدەم قويۇشىغا ئىلھاملاندۇرۇشىنى ئويلىدى. ئۇ رەھبەرلىك قىلغان تەتقىقات كوللېكتىپى ئاز - ئازدىن تەجىرىبە تىوپلاپ، جاپالىق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىنى دۇنياۋى سەۋىيەگە يەتكۈزدى.
1983 ـ يىلى شى شىدى فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىغا مۇدىر بولىدۇ. ئۇ ئىشقا بېرىپ -كېلىشتە مەخسۇس ماشىنا ئىشلەتسە بولاتتى. بىراق، ئۇ مەكـتەپ ئاپتوبۇسـىدا ئولتۇرىـدۇ. ئاپتوبۇستا ئۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ توغرىسىدىكى تەكلىپ ۔ پىكىرلىرىگە ئىنكاس قايتۇرغاچ، مەكتەپنىڭ سىياسەت، تەدبىرلىرىنى كۆپچىلىككە چۈشەندۈرىدۇ.
شى شىدى ئىلىم ساھەسىدىكى مۇتەخەسسىس بولۇش بىلەن بىلىلە، قىزىقىشى كەڭ، تۇرمۇشى رەڭدار ئىدى. بىرەيلەن بۇرۇن بىر يازمىسىدا شىي شىدې تاماق ئېتىشكە ئامراق ھەم ناھايىتى ئۇستا دەپ تەرىپلىگەن، ئۇ ئىلگىرى بۇ توغرۇلۇق ھېچنېمە دېمىگەن. شۇڭا شى شىدى ئالايىتەن ھېلىقى يازغۇچىغا ھەقىقىي ئەھۋالنى ئېيتىپ، «جۇڭگونىڭ تاماق ئېتىش مەدەنىيىتى ناھايىتى كەڭ ساھە، مەن بۇ ساھەگە تېخى كىرگىنىم يوق، بۇ جەھەتتە ئېرىم مېنىڭدىن ئۇستا» دېگەن.
1987 - يىلى، شى شىدېنىڭ ئېرى - جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى، ئالىم ساۋ تيەنچىن ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولۇپ، بالنىستتا يېتىپ قالىدۇ. شې شىدې بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىپ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ، گەرچە خىزمىتى ئالىدىراش بولسىمۇ، ئۇ شاڭخەيدىلا بولسا، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە ھەمراھ بولۇپ، قولىدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىدۇ. ئۇ، جۇڭگو ئاياللىرىنىڭ ئەمگەكچان، ئاددىي - ساددا خىسلىتىنى ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ساداقىتىنى نامايان قىلىدۇ.
1999 - يىلى، شىي شىدى تەكلىپ بىلەن «ياۋز مىڭلىغان نېمە ئۈچاۈن» مەجمۇئەسىنىڭ تەھرىر ھەيئەتلىكىنى ئۈستىگە ئالىدۇ ھەمدە مەزكۇر كىتابتىكى ئىككى پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزىتىدۇ. ئۇ پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنىڭ مۇتلەق تىوغرا بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى ئوبىدان بىلەتتى. ئۇ ئەسەرلەرنى تۈزىتىشتە قىلچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. مەسىلەن، بىر ئاپتور ماقالىسىدە «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى ئېنىق چۈشەندۈرمەي، مۈجىمەللەشتۈرۈپ قويغانىدى، ئۆزەكنىڭ كىرېمنىــى پىلاستىنكىســىنى كــۆپلىگەن ئىــش تەرتىپلىرىــدىن ئۆتكــۈزۈش ئــارقىلىق ياسىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچلۈن، ئۇ ئالايىتەن يېڭى، چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى سىزىپ، ئاپتورنىڭ پايدىلىنىشىغا بېرىدۇ. ھەقىقەت ئىزدەشتىن ئىبارەت ئىلمىي پوزىتسىيە ھەربىر ئادەم ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، شى شىدېغا نىسبەتەن تېخىمۇ مۇھىم ئىدى.
|
شى شىدېنىڭ پەن تەتقىقات خىزمىتىدىكى ھەقىقەت ئىزدەش روھى قايسى جەھەتلەردە ئىيادىلىگەنلىكىنى تەھلىل قىلىڭ.
|
①دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ؛ ②پەن تەتقىقاتتا ئەستايىدىل، تەجرىبە توپلاشقا ماھىر، تەتقىقاتتا يۇقىرى سەۋىيە قوغلىشىدۇ؛ ③پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ماقالىلىرىنى تۈزەتكەنىدە قىلىچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. بۇنداق ماقالىلەرنىڭ مەزمۇنىنىڭ مۇتلەق توغرا بولۇشىنى، مۇجمەل بولۇپ قالماسلىقنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
|
تۆۋەندىكى تېكىستىنى ئوقۇپ سوئاللارغا جاۋاب بېرىڭ.
|
6
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى ۋە سەمىمىيىتى
1949 - يىلى 10 - ئاينىڭ 1 - كۈنى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلىدى. ئامېرىكا ماسسا چۇستىس سانائەت پەنلىرى ئىنستىتۇتىدا دوكتورلۇقتا ئوقۇۋاتقان شىي شىدې بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپىدۇ. قەد كۆتۈرگەن ئانا ۋەتەن غايەت زور ماگنىتتەك بۇ ياشنى ئۆزىگە تارتىدۇ. ئەينى چاغدا بەزىلەر ئۇنىڭغا نامرات ھەم پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتماسلىق ھەققىدە نەسىھەت قىلىدۇ، ئەمما شى شىدى ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ئەلا بىلىپ، ۋەتەننىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئىرادىسىگە كېلىدۇ. 1952 ـ يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن شى شىدى ۋەتەنگە قايتىپ، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچىلىق قىلىدۇ، 1956 ـ يىلى بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى خۇاڭ كۈن بىلەن بىرلىكتە جۇڭگونىڭ تۇنجى يېرىم ئۆتكۈزگۈچنى كەسىپلەشتۇرۇش تەربىيەلەش سىنىپىنى ئېچىشقا يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
شى شىدى ئىزچىل تۈردە دۆلەت ئىچى سىرتىدىكى فىزىكا تەتقىقاتىغا يېقىنىدىن دىققەت قىلىدۇ ۋە ئۇنى قېتىرقىنىپ ئۆگىنىدۇ. 70 - يىللارنىڭ ئاخىردا، ئۇ سىرلىق ۋە ئەمەلىي بولغان ... قانداق قىلغاندا يولات ماتېرىيالىنىڭ داتلىشىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ؟ دېگەن مەسىلىلەر ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. شۇ چاغدا بەزى دۆلەتلەردىكى چىرىش سەۋەبىدىن بىراكفا ئايلانغان پولات ماتېرىياللىرى نەچچە مىليون توننىغا يېتەتتى، جۇڭگومۇ دەل مۇشۇ مەسىلىگە دۇچار بولغانىدى. قانىداق قىلغانىدا، جۇڭگونىڭ چەكلىك بولغان پولات ماتېرىياللىرىدىن تېخىمۇ تولۇق پايىدىلانغىلى بولىدۇ؟ بۇ سىرتقى يۈز فىزىكىسىغا مۇناسىۋەتلىك ئىش ئىدى. ئۇراق مەزگىل يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە قاتتىق جىسىملار تەتقىقاتى بىلەن شۇغۇللانغان شىي شىدى ئۆز كەسپىگە پۇختا بولغاچقا، تەتقىقاتنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرسا، ناھايىتى تېزلا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلەيتتى؛ ناۋادا سىرتقى يۈز فىزىكىسى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغانىدا، ئىشنى باشتىن باشلاپ جاپالىق ئىشلەشىكە توغرا كېلەتتى، 5~10 يىلىدىمۇ بىۋ ساھەدە بەلگىلىك نەتىجە ياراتقىلى بولىدۇ دېگىلى بولمايتتى. ئەمما، شى شىدى دادىل ھەم ئىرادىلىك ئىدى، ئىلىم ساھەسىدىكى نوپۇزى بىلەن ياشلارنى بۇ پارلاق ساھەگە قەدەم قويۇشىغا ئىلھاملاندۇرۇشىنى ئويلىدى. ئۇ رەھبەرلىك قىلغان تەتقىقات كوللېكتىپى ئاز - ئازدىن تەجىرىبە تىوپلاپ، جاپالىق تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ سىرتقى يۈز فىزىكىسى تەتقىقاتىنى دۇنياۋى سەۋىيەگە يەتكۈزدى.
1983 ـ يىلى شى شىدى فۇدەن ئۇنىۋېرسىتېتىغا مۇدىر بولىدۇ. ئۇ ئىشقا بېرىپ -كېلىشتە مەخسۇس ماشىنا ئىشلەتسە بولاتتى. بىراق، ئۇ مەكـتەپ ئاپتوبۇسـىدا ئولتۇرىـدۇ. ئاپتوبۇستا ئۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەكتەپ توغرىسىدىكى تەكلىپ ۔ پىكىرلىرىگە ئىنكاس قايتۇرغاچ، مەكتەپنىڭ سىياسەت، تەدبىرلىرىنى كۆپچىلىككە چۈشەندۈرىدۇ.
شى شىدى ئىلىم ساھەسىدىكى مۇتەخەسسىس بولۇش بىلەن بىلىلە، قىزىقىشى كەڭ، تۇرمۇشى رەڭدار ئىدى. بىرەيلەن بۇرۇن بىر يازمىسىدا شىي شىدې تاماق ئېتىشكە ئامراق ھەم ناھايىتى ئۇستا دەپ تەرىپلىگەن، ئۇ ئىلگىرى بۇ توغرۇلۇق ھېچنېمە دېمىگەن. شۇڭا شى شىدى ئالايىتەن ھېلىقى يازغۇچىغا ھەقىقىي ئەھۋالنى ئېيتىپ، «جۇڭگونىڭ تاماق ئېتىش مەدەنىيىتى ناھايىتى كەڭ ساھە، مەن بۇ ساھەگە تېخى كىرگىنىم يوق، بۇ جەھەتتە ئېرىم مېنىڭدىن ئۇستا» دېگەن.
1987 - يىلى، شى شىدېنىڭ ئېرى - جۇڭگو پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى، ئالىم ساۋ تيەنچىن ئېغىر كېسەلگە گىرىپتار بولۇپ، بالنىستتا يېتىپ قالىدۇ. شې شىدې بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىپ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ، گەرچە خىزمىتى ئالىدىراش بولسىمۇ، ئۇ شاڭخەيدىلا بولسا، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە ھەمراھ بولۇپ، قولىدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىدۇ. ئۇ، جۇڭگو ئاياللىرىنىڭ ئەمگەكچان، ئاددىي - ساددا خىسلىتىنى ۋە كىشى قەلبىنى لەرزىگە سالىدىغان ساداقىتىنى نامايان قىلىدۇ.
1999 - يىلى، شىي شىدى تەكلىپ بىلەن «ياۋز مىڭلىغان نېمە ئۈچاۈن» مەجمۇئەسىنىڭ تەھرىر ھەيئەتلىكىنى ئۈستىگە ئالىدۇ ھەمدە مەزكۇر كىتابتىكى ئىككى پارچە ئىلمىي ئەسەرنى تۈزىتىدۇ. ئۇ پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنىڭ مۇتلەق تىوغرا بولۇشىنىڭ لازىملىقىنى ئوبىدان بىلەتتى. ئۇ ئەسەرلەرنى تۈزىتىشتە قىلچە بىخەستەلىك قىلمايدۇ. مەسىلەن، بىر ئاپتور ماقالىسىدە «كىرېمنىي پىلاستىنكىسى» بىلەن «ئۆزەك»تىن ئىبارەت ئىككى ئۇقۇمنى ئېنىق چۈشەندۈرمەي، مۈجىمەللەشتۈرۈپ قويغانىدى، ئۆزەكنىڭ كىرېمنىــى پىلاستىنكىســىنى كــۆپلىگەن ئىــش تەرتىپلىرىــدىن ئۆتكــۈزۈش ئــارقىلىق ياسىلىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئۈچلۈن، ئۇ ئالايىتەن يېڭى، چۈشىنىشلىك بىر ئىسخېمىنى سىزىپ، ئاپتورنىڭ پايدىلىنىشىغا بېرىدۇ. ھەقىقەت ئىزدەشتىن ئىبارەت ئىلمىي پوزىتسىيە ھەربىر ئادەم ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم، شى شىدېغا نىسبەتەن تېخىمۇ مۇھىم ئىدى.
|
شى شىدېنىڭ ساداقىتى تېكىستتە كۆپلىگەن تەرەپلەردە ئەكس ئەتتۈرۈلگەن، تېكىست مەزمۇنىغا بىرلەشتۈرۈپ، چۈشەنچىڭىزنى يېزىڭ.
|
①ۋەتەنگە بولغان ساداقىتى ـــ ۋەتەننىڭ مەنپەئەتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىپ، شەخسىي مەنپەئەت بىلەن ھېسابلاشماي نامرات، پەن تەتقىقات شارائىتى ناچار جۇڭگوغا قايتىپ كېلىشى؛ دۆلەتنىڭ قۇرۇلۇش ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن تەتقىقات نىشانىنى تەڭشەپ، يېڭى تەتقىقات ساھەسىگە كىرىشى؛ ②كەسىپكە بولغان ساداقىتى ــ ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن يېڭىلىق يارىتىشقا ماھىر، ئالغا ئىلگىرىلەشكە جۈرئەت قىلىدىغان، ھەقىقەتنى ئەمەلىيەتتىن ئىزدەپ، تەتقىقاتتا بىخەستەلىك قىلمايدىغان؛ ③ئېرىگە بولغان ساداقىتى ــ ئېرى ئاغرىپ قالغانىدا بۇ رەھىمسىز رېئاللىققا يۈزلىنىدۇ، چىن دىلىدىن ئاياللىق مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىدۇ. خىزمىتى ئالدىراش بولسىمۇ، ۋاقىت چىقىرىپ، ئېرىگە كۆيۈنۈپ، ئۆزىنىڭ ئاددىي ـ ساددا، سەمىمىي، سادىق خىسلىتىنى نامايان قىلىدۇ.
|
College Entrance Literature Exam Part2
This dataset is the combined version of open-ended questions from "2011 General University Admissions National Unified Exam Questions - Til-Edebiyat" and "2012 General University Admissions National Unified Exam Questions - Til-Edebiyat". When creating the dataset, the principle of keeping the content unmodified is maintained so only the structural change is made. Both questions and aswers are taken from the book "نەمۇنە سۇئال ئۈلگىلىك ئەسەر (ISBN:978 7 5466 0917 1)".
Thanks
Datalab to provide marker to extract text from the book.
Links
This Colab Notebook is used to extract the text from the book.
Evaluate your favorite LLM with this dataset using this Colab Notebook.
- Downloads last month
- 10